ViRiCert được nhiều chuyên gia đánh giá là bộ công cụ số dẫn đường cho cánh đồng lúa phát thải thấp tại ĐBSCL. Bài viết dưới đây sẽ đề cập đến cấu trúc kỹ thuật, cơ chế vận hành, vai trò công cụ trong chuỗi giá trị gạo, cũng như các thách thức và đề xuất chính sách để mở rộng ViRiCert thành một hệ thống MRV (đo đạc - báo cáo - xác minh) có giá trị khoa học và thương mại.

Cơ sở phát triển công cụ ViRiCert

Đề án “1 triệu ha lúa chất lượng cao, phát thải thấp vùng ĐBSCL” được Chính phủ Việt Nam coi là mô hình chiến lược để hướng tới nông nghiệp bền vững, thích ứng biến đổi khí hậu, và thu hút đầu tư xanh. Trong bối cảnh các rủi ro như xâm nhập mặn, thiên tai và áp lực giảm phát thải ngày càng cao, việc cần có công cụ đánh giá, giám sát minh bạch cho quá trình canh tác là rất quan trọng. Ngày 18/11/2025, công cụ ViRiCert đã được chính thức ra mắt tại Hội thảo “Đánh giá sự tuân thủ theo quy trình Đề án 1 triệu ha chuyên canh lúa chất lượng cao và phát thải thấp vùng ĐBSCL” vừa được tổ chức tại Cần Thơ, được kỳ vọng như là công cụ số dẫn đường cho nông dân, hợp tác xã, và doanh nghiệp tham gia đề án.

Nguyên Bộ trưởng Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn Cao Đức Phát trao đổi tại hội thảo - Ảnh: VGP/LS

ViRiCert được phát triển trong khuôn khổ Chương trình khoa học của CGIAR (S4I) và dự án MOM-P, với mục tiêu gắn liền tăng trưởng xanh và giảm phát thải trong mô hình canh tác lúa. Công cụ ra đời khi các bên quản lý, nông dân, hợp tác xã (HTX) và doanh nghiệp đều nhận thấy cần một cơ chế đánh giá minh bạch, tiêu chuẩn hóa để chứng minh giá trị “xanh” của lúa và gạo Việt.

Ông Lê Thanh Tùng, Phó Chủ tịch VIETRISA khẳng định: “ViRiCert là “mắt xích” còn thiếu để biết mình đang ở mức nào trong hành trình sản xuất xanh. Không chỉ doanh nghiệp xuất khẩu, mà cả hệ thống phân phối trong nước cũng cần bằng chứng về sản xuất xanh. ViRiCert có thể trở thành ngôn ngữ chung, giúp kết nối nông dân với doanh nghiệp và thị trường”.

Công cụ gắn với nhãn hiệu “Gạo Việt xanh, phát thải thấp” do VIETRISA quản lý, tạo cơ sở cho truy xuất nguồn gốc và khẳng định giá trị xanh của hạt gạo Việt Nam.

Cấu trúc kỹ thuật và tiêu chí đánh giá gạo phát thải thấp của ViRiCert

ViRiCert xây dựng bộ tiêu chí gồm 10 khâu thực hành, được kỳ vọng trở thành công cụ số dẫn đường cho cánh đồng lúa phát thải thấp. Ảnh minh họa

ViRiCert xây dựng bộ tiêu chí gồm 10 khâu thực hành chính từ khâu làm đất, gieo sạ, quản lý nước, bón phân, sử dụng thuốc BVTV đến khâu thu hoạch, xử lý rơm rạ. Mỗi khâu được chấm điểm từ 0 đến 3, tổng điểm tối đa 36.

Hệ thống điểm không phải là điểm “cào bằng”: các khâu quan trọng liên quan nhiều đến phát thải (như quản lý nước, rơm rạ) được nhấn trọng số cao hơn để định hướng nông dân ưu tiên thay đổi những thực hành có hiệu quả giảm phát thải cao.

Hai tiêu chí “bắt buộc” được xác định rõ: một là rút nước giữa vụ, ít nhất từ 1 đến 2 lần (mỗi lần không được ít hơn 3 ngày), hai là không đốt rơm rạ sau thu hoạch. Công cụ đã đưa 2 yếu tố đặc biệt là đốt rơm rạ và không rút nước giữa vụ vào nhóm điểm liệt (0 điểm), tạo ra tác động mạnh mẽ đến thay đổi hành vi. Việc tiếp cận nông dân thông qua công cụ cũng trở nên dễ dàng hơn; chỉ cần giảm tỷ lệ đốt đồng từ 70 - 80% đã đủ tạo nên một cuộc cách mạng lớn trong sản xuất lúa.

Việc này thể hiện việc ưu tiên các biện pháp khoa học đã được chứng minh là có tác động lớn tới giảm methane - khí nhà kính chính trong canh tác lúa.

Giao diện ViRiCert được thiết kế thân thiện. Nông dân hoặc cán bộ kỹ thuật chỉ cần điện thoại thông minh, máy tính bảng hoặc máy tính để nhập dữ liệu theo biểu mẫu, sau đó hệ thống chấm điểm và trả kết quả ngay.

Mỗi thửa ruộng hay vùng nguyên liệu được đánh giá theo cùng tiêu chí, tạo khả năng so sánh và theo dõi tiến độ canh tác xanh theo từng đơn vị canh tác nhỏ hoặc hợp tác xã.

Công cụ số kết nối nông dân trồng lúa với doanh nghiệp xuất khẩu

Khi vùng canh tác đạt điểm theo ngưỡng quy định, lúa/gạo có thể sử dụng nhãn “Gạo Việt xanh, phát thải thấp”. Nhãn này không chỉ là tên thương mại mà là cam kết sản xuất: nông dân, HTX và doanh nghiệp thể hiện việc sử dụng vật tư đầu vào hợp lý, quản lý canh tác trách nhiệm, và giảm thiểu tác động môi trường.

Theo VIETRISA, nhãn hiệu sẽ giúp kết nối nông dân với doanh nghiệp xuất khẩu, phân phối trong nước và thị trường quốc tế, đặc biệt những thị trường yêu cầu cao về truy xuất nguồn gốc và phát thải.

Ngày 5/6/2025 vừa qua, lô gạo đầu tiên mang nhãn “Low-Emission Vietnamese Green Rice” (Gạo Việt xanh, phát thải thấp) đã được xuất khẩu sang Nhật Bản, do Trung An Company phối hợp với Murase Group (Nhật) thực hiện. Việc xuất khẩu này đánh dấu bước ngoặt ngành lúa gạo Việt Nam không chỉ là sản xuất xanh trong nước mà còn xây dựng hình ảnh hạt gạo Việt Nam với giá trị “xanh - carbon thấp” trên thị trường quốc tế.

Theo báo cáo gần đây, VIETRISA đã cấp quyền sử dụng nhãn “Gạo Việt xanh, phát thải thấp” cho 6 doanh nghiệp, quy mô khoảng 52.220 tấn gạo, với xác minh lượng phát thải giảm bởi tổ chức độc lập Regrow (khoảng 3,14 - 4,63 tấn CO₂e/ha).

Nhiều thách thức phía trước

Một số chuyên gia, như nguyên Bộ trưởng Bộ Nông nghiệp Cao Đức Phát cho rằng mặc dù tiêu chí phát thải là rất cần thiết, công cụ cần bổ sung thêm tiêu chí an toàn thực phẩm (như dư lượng thuốc BVTV) để đảm bảo tính toàn diện.

Nguyên Bộ trưởng Bộ Nông nghiệp cũng nhấn mạnh sự cần thiết của công tác xác minh độc lập (bên thứ ba) trong quá trình đánh giá, để tránh rủi ro xung đột lợi ích và đảm bảo niềm tin thị trường.

Việc sử dụng nhãn cũng phải đi kèm hệ thống truy xuất nguồn gốc đồng bộ để tránh việc “lẫn lộn” giữa sản phẩm đạt chuẩn và không đạt chuẩn, đặc biệt khi mở rộng quy mô.

Để triển khai công cụ ViRiCert ở cơ sở cũng không tránh khỏi một số khó khăn. Việc nhập dữ liệu yêu cầu nông dân hoặc cán bộ kỹ thuật phải sử dụng smartphone, máy tính - điều này có thể là rào cản đối với những vùng nông thôn vẫn hạn chế tiếp cận công nghệ. Cán bộ kỹ thuật, khuyến nông cần được đào tạo để hướng dẫn nông dân sử dụng công cụ, giải thích tiêu chí chấm điểm, và kiểm tra hiện trường khi cần. Chi phí ban đầu để tuân thủ các tiêu chí (ví dụ: xử lý rơm rạ, thực hành quản lý nước) có thể làm nông dân e ngại, nếu chưa có cơ chế hỗ trợ tài chính hoặc khuyến khích rõ ràng.

Về chính sách và thị trường, mặc dù việc đánh giá theo ViRiCert là một bước tiến lớn, nhưng nếu mục tiêu là thị trường carbon hoặc tín chỉ carbon nông nghiệp, thì cần mô hình MRV dựa trên ước tính/đo đạc thực tế lượng phát thải giảm.

Cần xây dựng cơ chế khuyến khích như tín dụng xanh, hỗ trợ doanh nghiệp thu mua gạo đạt chuẩn, hoặc chương trình bao tiêu để tạo động lực cho nông dân tham gia sâu vào nền sản xuất phát thải thấp.

Việc đăng ký bản quyền nhãn hiệu “Gạo Việt xanh, phát thải thấp” và bảo vệ thương hiệu trên thị trường quốc tế cũng là điểm quan trọng, tránh việc bị lợi dụng, làm giả hoặc trộn lẫn sản phẩm không đạt chuẩn.

Hình ảnh một cánh đồng lúa thuộc Đề án “1 triệu ha lúa chất lượng cao, phát thải thấp vùng ĐBSCL”. Ảnh minh họa

Công cụ sáng tạo song vẫn cần tiếp tục hoàn thiện

Có thể thấy ViRiCert là một công cụ chiến lược và sáng tạo trong nỗ lực chuyển đổi canh tác lúa của Việt Nam theo hướng bền vững, giảm khí nhà kính và tăng cường khả năng cạnh tranh quốc tế. Với bộ tiêu chí rõ ràng, nền tảng số thân thiện và nhãn hiệu gắn liền, công cụ này có tiềm năng trở thành “la bàn xanh” thực thụ, dẫn dắt nông dân, HTX và doanh nghiệp trên con đường sản xuất gạo phát thải thấp.

Tuy nhiên, để phát huy tối đa lợi ích kinh tế - môi trường, ViRiCert cần tiếp tục hoàn thiện thông qua các hành động thiết thực như: Tăng cường cơ chế xác minh độc lập và minh bạch dữ liệu; Hỗ trợ đào tạo, nâng cao năng lực số cho người nông dân, cán bộ kỹ thuật; Xây dựng cơ chế khuyến khích tài chính (tín dụng xanh, bao tiêu) để thúc đẩy tuân thủ tiêu chí; Phát triển hệ thống ước tính hoặc đo đạc phát thải (MRV) gắn với điểm ViRiCert, để quy đổi điểm tuân thủ thành lượng giảm phát thải thực tế; Bảo vệ và phát triển thương hiệu “Gạo Việt xanh, phát thải thấp” thông qua đăng ký bản quyền, truy xuất nguồn gốc và kiểm soát thị trường.

Nếu được triển khai tốt, ViRiCert được kỳ vọng không chỉ góp phần hiện thực hóa mục tiêu Đề án 1 triệu ha lúa xanh, mà còn khẳng định vị thế gạo Việt Nam trên trường quốc tế thông qua khối lượng, chất lượng, và cả trách nhiệm môi trường.