Po Klong Garai: Hồn thiêng văn hóa Chăm giữa lòng Ninh Thuận

Tọa lạc trên đồi Lá Trầu (Mbuen Hala), thuộc phường Đô Vinh, TP. Phan Rang - Tháp Chàm (Ninh Thuận), đền tháp Po Klong Garai là một trong những công trình tiêu biểu nhất còn giữ nguyên vẹn nét đặc trưng của kiến trúc và điêu khắc Chăm cổ. Quần thể này không chỉ là dấu ấn lịch sử mà còn là biểu tượng tâm linh thiêng liêng, gắn bó sâu sắc với đời sống tín ngưỡng và văn hóa của người Chăm.

Di tích đền tháp Po Klong Garai

Theo văn bia cổ khắc bằng chữ Chăm trên đá sa thạch, Po Klong Garai được xây dựng vào cuối thế kỷ XIII, đầu thế kỷ XIV dưới triều vua Jaya Simhavarman III. Tương truyền, vị vua này có công lớn trong việc trị thủy, phát triển nông nghiệp và bảo vệ lãnh thổ. Sau khi qua đời, ông được người dân dựng đền thờ để tưởng nhớ công đức.

Po Klong Garai được đánh giá là một trong những cụm tháp Chăm đẹp và nguyên vẹn nhất tại Việt Nam. Những viên gạch đỏ sẫm được xếp chồng khít mà không cần dùng vữa, thể hiện kỹ thuật xây dựng và nghệ thuật điêu khắc điêu luyện của người Chăm cổ. Toàn bộ quần thể gồm ba công trình chính: tháp chính thờ vua Po Klong Garai, tháp lửa dùng trong tế lễ thần lửa và tháp cổng – nơi các chức sắc đi qua trước khi dâng lễ.

Bên trong tháp chính có tượng Mukhalinga-Yoni – biểu tượng linh thiêng trong tín ngưỡng phồn thực, thể hiện quan niệm vũ trụ và sự sinh sôi. Trên thân tháp, các bức phù điêu, tượng trang trí tái hiện sinh động thế giới thần thoại Hindu với hình ảnh thần Siva, bò thần Nandin cùng các họa tiết hoa văn sóng nước, lá xoắn, cánh sen… tạo nên một bản giao hưởng hài hòa giữa nghệ thuật và tín ngưỡng.

Các chức sắc dâng lễ vật tại đền tháp Po Klong Garai

Po Klong Garai không chỉ là di tích lịch sử mà còn là không gian thiêng liêng của các lễ hội truyền thống, nơi cộng đồng Chăm thể hiện lòng tôn kính với tổ tiên và thần linh. Trong đó, nổi bật nhất là lễ hội Kate, được tổ chức vào tháng 7 Chăm lịch (khoảng tháng 9 – 10 dương lịch), nhằm tôn vinh các anh hùng dân tộc, tưởng nhớ tổ tiên và cầu phúc cho một mùa vụ an lành.

Lễ hội Katê là dịp hội tụ đầy đủ các yếu tố văn hóa: âm nhạc, múa dân gian, nghi lễ truyền thống và tinh thần cộng đồng. Các nghi lễ như mở cửa tháp, tắm tượng thần, mặc y phục cho tượng, dâng lễ vật… được tổ chức trang nghiêm với sự tham gia của các chức sắc tôn giáo như Po Adhia, ông Basaih, ông Kadhar, bà Pajau... cùng đông đảo người dân.

Bên cạnh Katê, đền tháp còn là nơi diễn ra nhiều lễ hội quan trọng khác như Yuer Yang (cầu mưa), Cambur (tưởng nhớ tổ tiên) và Peh Bambeng yang (mở cửa tháp), thể hiện sự gắn kết giữa tín ngưỡng và sinh hoạt cộng đồng.

Nghi thức tắm tượng thần Po Klong Garai

Được công nhận là Di tích quốc gia đặc biệt và Bảo vật quốc gia, đền tháp Po Klong Garai không chỉ mang ý nghĩa thiêng liêng đối với người Chăm mà còn là điểm đến thu hút đông đảo du khách, học giả trong và ngoài nước.

Các văn khắc cổ và hiện vật khảo cổ tại đây là những “tư liệu sống” quý giá, giúp nghiên cứu sâu hơn về lịch sử, tôn giáo Bàlamôn, tổ chức xã hội và ngôn ngữ Chăm cổ. Đặc biệt, phù điêu Mukhalinga-Yoni là biểu tượng rõ nét cho vũ trụ quan, tín ngưỡng phồn thực – yếu tố cốt lõi trong văn hóa Chăm.

Hiện nay, việc bảo tồn di sản này đang được thực hiện gắn với Chương trình Mục tiêu quốc gia về phát triển vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi giai đoạn 2021–2030, cụ thể là Dự án 6 về bảo tồn, phát huy các giá trị văn hóa tốt đẹp gắn với phát triển du lịch.

Giữa vùng đất đầy nắng gió Ninh Thuận, Po Klong Garai hiện lên như một biểu tượng trường tồn của văn hóa Chăm – vừa uy nghi, vừa lặng lẽ kể chuyện về một nền văn minh từng rực rỡ. Đây không chỉ là di tích khảo cổ, mà còn là “trái tim tinh thần” của cộng đồng người Chăm, là cầu nối giữa quá khứ – hiện tại – tương lai.

Phát huy giá trị Po Klong Garai không chỉ là gìn giữ một công trình kiến trúc cổ, mà còn là giữ gìn linh hồn của cả một dân tộc – nơi văn hóa, tín ngưỡng và thiên nhiên cùng giao hòa thành bản sắc riêng biệt, vững bền theo năm tháng.