Người lưu ý rằng dân chủ tập trung: "Nghĩa là: Tập trung trên nền tảng dân chủ...Dân chủ dưới sự chỉ đạo tập trung...

Từ những chỉ dẫn của Chủ tịch Hồ Chí Minh, quan điểm của Đảng và thực tiễn xây dựng Đảng cho thấy: Tập trung dân chủ là nguyên tắc quy định cách tổ chức, hoạt động của Đảng, trong đó, tập trung trên cơ sở dân chủ, dân chủ đi đôi với tập trung; đảng viên của Đảng bình đẳng về quyền và trách nhiệm; cơ quan lãnh đạo các cấp của Đảng do bầu cử lập ra; thực hiện tập thể lãnh đạo và cá nhân phụ trách; công việc của Đảng được quyết định theo đa số; thiểu số phục tùng đa số; tổ chức đảng cấp dưới phục tùng tổ chức đảng cấp trên; đảng viên phải chấp hành nghị quyết của Đảng..., nhằm vừa bảo đảm phát huy tính tích cực, sáng tạo của mọi tổ chức của Đảng và đảng viên, vừa bảo đảm sự thống nhất ý chí và hành động của Đảng

Tập trung dân chủ là một nguyên tắc thống nhất, không phải do nguyên tắc tập trung và nguyên tắc dân chủ ghép lại. Trong nguyên tắc tập trung dân chủ, tập trung và dân chủ quy định lẫn nhau. Tập trung mà không có dân chủ thì sẽ trở thành tập trung quan liêu, chuyên quyền, độc đoán; còn dân chủ mà không đi tới tập trung thì sẽ rơi vào tình trạng dân chủ vô tổ chức, hỗn loạn. Tùy tình hình, nhiệm vụ của Đảng trong từng thời kỳ, cách thực hiện và phạm vi áp dụng nguyên tắc tập trung dân chủ có sự khác nhau, nhưng điều đó không có nghĩa coi tập trung hay dân chủ là chính còn mặt kia là phụ.

Tập trung dân chủ là nguyên tắc tổ chức cơ bản của Đảng Cộng sản Việt Nam

Điều lệ Đảng Cộng sản Việt Nam viết: “Đảng là một tổ chức chặt chẽ, thống nhất ý chí và hành động, lấy tập trung dân chủ làm nguyên tắc tổ chức cơ bản”. Điều này có nghĩa rằng đây là nguyên tắc quan trọng gắn liền với bản chất của Đảng, quy định sự vận động và tồn tại của Đảng. Vai trò quan trọng này là do:

Xuất phát từ bản chất của Đảng

Là đội tiền phong chiến đấu của giai cấp công nhân, nhân dân lao động và của cả dân tộc, Đảng phải có tổ chức chặt chẽ, tập trung, thống nhất, chứ không thể là một tổ chức lỏng lẻo, vô chính phủ, phân tán; là liên minh tự nguyện của những người cùng chung chí hướng cộng sản, đấu tranh để xây dựng chủ nghĩa xã hội – một xã hội dân chủ, Đảng lại phải có tổ chức dân chủ mới phù hợp với bản chất và mục đích ấy. Bởi vậy, xa rời nguyên tắc tập trung dân chủ là xa rời bản chất của đảng cộng sản.

Xuất phát từ yêu cầu nhiệm vụ lịch sử của Đảng

Nhiệm vụ lịch sử của Đảng Cộng sản Việt Nam là lãnh đạo cuộc đấu tranh giải phóng dân tộc, xóa bỏ áp bức, bóc lột, bất công, xây dựng thành công nước Việt Nam xã hội chủ nghĩa và tiến tới chủ nghĩa cộng sản. Nhiệm vụ đó rất to lớn, nhưng hết sức khó khăn, đòi hỏi Đảng phải tổ chức dân chủ để phát huy mọi tiềm năng trí tuệ, lực lượng của đảng viên và các tổ chức trong toàn Đảng. Mặt khác, nhiệm vụ lịch sử của Đảng rất gay go, phức tạp, quyết liệt, lâu dài, đối đầu với các thế lực thù địch luôn tìm mọi cách chống phá đảng cộng sản và chủ nghĩa xã hội, do đó Đảng lại phải tổ chức một cách tập trung với sự thống nhất về tổ chức và hoạt động, kỷ luật nghiêm minh mới đủ sức hoàn thành nhiệm vụ lịch sử đó.

Xuất phát từ kinh nghiệm lịch sử của phong trào cộng sản và công nhân quốc tế

Thực tiễn cho thấy, với nguyên tắc tập trung dân chủ, nhiều đảng cộng đã xây dựng mình thành đội tiên phong chiến đấu có tổ chức chặt chẽ, vượt qua mọi khó khăn, thử thách, lãnh đạo cách mạng giành những thắng lợi to lớn. Ngày nay, nhờ kiên trì nguyên tắc tập trung dân chủ, các đảng cộng sản cầm quyền còn lại đã giữ vững đội ngũ, vượt qua thời kỳ khó khăn nhất, đang từng bước cải cách, đổi mới thành công, tạo dựng lại niềm tin về đảng cộng sản, về chủ nghĩa xã hội. Tuy nhiên, có những đảng cộng sản cầm quyền đã dao động, từ bỏ nguyên tắc tập trung dân chủ. Kinh nghiệm lịch sử cho thấy, đảng cộng sản nào lơi lỏng, xa rời nguyên tắc tập trung dân chủ thì sẽ bị suy yếu, khó khăn, thậm chí tan vỡ, như Đảng Cộng sản Liên Xô và các đảng cộng sản cầm quyền ở các nước Đông Âu trước đây.

Xuất phát từ kinh nghiệm hoạt động thực tiễn của Đảng Cộng sản Việt Nam

Nhờ được tổ chức theo nguyên tắc tập trung dân chủ, Đảng ta đã có đủ sức mạnh lãnh đạo cách mạng Việt Nam thành công và ngày càng phát triển. Trong các thời kỳ cách mạng, tổ chức đảng nào thực hiện đúng nguyên tắc tập trung dân chủ thì tổ chức đoàn kết thống nhất, có năng lực lãnh đạo và sức chiến đấu cao; trái lại, khi nguyên tắc tập trung dân chủ không được thực hiện nghiêm túc, bị lợi dụng, bóp méo thì tổ chức đảng đó nhất định dẫn đến mất đoàn kết, suy giảm năng lực lãnh đạo và sức chiến đấu, cán bộ lãnh đạo sẽ bị vi phạm kỷ luật của Đảng.

Hiện nay, lợi dụng những sai lầm trong thực hiện nguyên tắc tập trung dân chủ của các đảng cộng sản cầm quyền, các thế lực thù địch đang ra sức tuyên truyền xuyên tạc, bóp méo nguyên tắc tập trung dân chủ hòng làm cho các đảng cộng sản còn lại dao động, từ bỏ nguyên tắc này, tạo cơ hội cho các lực lượng đối lập ngóc đầu dậy. Nhưng, với kinh nghiệm và bản lĩnh chính trị vững vàng, Đảng Cộng sản Việt Nam vẫn khẳng định tập trung dân chủ là nguyên tắc tổ chức cơ bản của Đảng. Mọi mưu toan xa rời, phủ nhận nguyên tắc tập trung dân chủ trong đảng đều bị phê phán, ngăn chặn.

Tập trung dân chủ là nguyên tắc làm cho Đảng vừa phát huy được tính chủ động, sáng tạo của các tổ chức đảng và đội ngũ đảng viên, vừa được có tổ chức tập trung, có kỷ luật chặt chẽ, có sức chiến đấu cao

Đảng ta khẳng định: Nguyên tắc tập trung dân chủ "một mặt, bảo đảm phát huy tính tích cực và tính sáng tạo của mọi tổ chức của Đảng và đảng viên trong việc tham gia xây dựng và thực hiện đường lối, chính sách của Đảng; mặt khác, bảo đảm sự thống nhất ý chí và hành động của Đảng". Tinh thần chủ yếu của nguyên tắc này là bảo đảm cho sự thống nhất về tư tưởng và chính trị của Đảng được củng cố bằng sự thống nhất về tổ chức. Nó làm cho Đảng được xây dựng thành một đội ngũ có kỷ luật chặt chẽ, có sức chiến đấu cao, đồng thời phát huy được cao độ tính chủ động, năng động và sáng tạo của đông đảo cán bộ, đảng viên. Nó bảo đảm cho Đảng luôn luôn là một tổ chức chiến đấu, một tổ chức lãnh đạo, một tổ chức hành động mà không phải là một câu lạc bộ chỉ bàn cãi suông.

Nguyên tắc tập trung dân chủ chỉ đạo mọi hoạt động xây dựng tổ chức, sinh hoạt và lãnh đạo của Đảng, đồng thời cũng chi phối các nguyên tắc tổ chức, hoạt động khác của Đảng.

Nội dung cơ bản của nguyên tắc tập trung dân chủ trong Đảng Cộng sản Việt Nam được quy định tại Điều 9 của Điều lệ Đảng hiện nay:

1. Cơ quan lãnh đạo các cấp của Đảng do bầu cử lập ra, thực hiện tập thể lãnh đạo, cá nhân phụ trách.

2. Cơ quan lãnh đạo cao nhất của Đảng là Đại hội đại biểu toàn quốc. Cơ quan lãnh đạo ở mỗi cấp là đại hội đại biểu hoặc đại hội đảng viên. Giữa hai kỳ đại hội, cơ quan lãnh đạo của Đảng là Ban Chấp hành Trung ương, ở mỗi cấp là ban chấp hành đảng bộ, chi bộ (gọi tắt là cấp ủy).

3. Cấp ủy các cấp báo cáo và chịu trách nhiệm về hoạt động của mình trước đại hội cùng cấp, trước cấp ủy cấp trên và cấp dưới; định kỳ thông báo tình hình hoạt động của mình đến các tổ chức đảng trực thuộc, thực hiện tự phê bình và phê bình.

4. Tổ chức đảng và đảng viên phải chấp hành nghị quyết của Đảng. Thiểu số phục tùng đa số, cấp dưới phục tùng cấp trên, cá nhân phục tùng tổ chức, các tổ chức trong toàn Đảng phục tùng Đại hội đại biểu toàn quốc và Ban Chấp hành Trung ương.

5. Nghị quyết của các cơ quan lãnh đạo của Đảng chỉ có giá trị thi hành khi có hơn một nửa số thành viên trong cơ quan đó tán thành. Trước khi biểu quyết, mỗi thành viên được phát biểu ý kiến của mình. Đảng viên có ý kiến thuộc về thiểu số được quyền bảo lưu và báo cáo lên cấp ủy cấp trên cho đến Đại hội đại biểu toàn quốc, song phải chấp hành nghiêm chỉnh nghị quyết, không được truyền bá ý kiến trái với nghị quyết của Đảng. Cấp ủy có thẩm quyền nghiên cứu xem xét ý kiến đó; không phân biệt đối xử với đảng viên có ý kiến thuộc về thiểu số.

6. Tổ chức đảng quyết định các vấn đề thuộc phạm vi quyền hạn của mình, song không được trái với nguyên tắc, đường lối, chính sách của Đảng, pháp luật của Nhà nước và nghị quyết của cấp trên.

Thực trạng thực hiện nguyên tắc tập trung dân chủ trong Đảng

Ưu điểm

Chế độ tập trung, kỷ cương, kỷ luật trong Đảng được giữ vững và tăng cường. Những quyết định lớn của Đảng đã được tổ chức thảo luận rộng rãi, lấy ý kiến của các tổ chức đảng và đảng viên từ cơ sở trở lên. Sinh hoạt của các cấp ủy và tố chức đảng được tiến hành dân chủ, cởi mở hơn. Dân chủ trong Đảng, trong hệ thống chính trị và dân chủ trong xã hội có bước khởi sắc. Việc bầu cử trong Đảng được đổi mới theo hướng mở rộng dân chủ trực tiếp. Công tác tổ chức và cán bộ, nhất là đánh giá, tuyển chọn, bổ nhiệm cán bộ, được tiến hành công khai, dân chủ hơn. Tình trạng cục bộ, mất đoàn kết trong cán bộ được chấn chỉnh kịp thời hơn, những tổ chức cá nhân vi phạm bị xử lý nghiêm hơn. Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII đánh giá ưu điểm nổi bật trong nhiệm kỳ XII là: “Tiếp tục hoàn thiện các quy định, quy chế, đẩy mạnh phân cấp, phân quyền, xác định rõ hơn trách nhiệm của tập thể, cá nhân, bảo đảm tăng cường sự lãnh đạo của Đảng, phát huy vai trò chủ động của các cơ quan Nhà nước, Mặt trận Tổ quốc và các tổ chức chính trị - xã hội”. Những tiến bộ và kết quả thực hiện nguyên tắc tập trung dân chủ trong Đảng đã góp phần quan trọng vào những thành công của công tác xây dựng, chỉnh đốn Đảng trong nhiệm kỳ XII.

Khuyết điểm

Đại hội XIII của Đảng vẫn đánh giá: “Việc thực hiện các nguyên tắc tổ chức của Đảng, nhất là nguyên tắc tập trung dân chủ ở một số nơi chưa nghiêm, thậm chí còn vi phạm”. Nguyên tắc tập trung dân chủ ở nhiều nơi bị buông lỏng. Việc thực hiện kỷ cương, kỷ luật của Đảng chưa nghiêm, còn có biểu hiện "nhẹ trên, nặng dưới".

Một bộ phận cán bộ, đảng viên bản lĩnh chính trị không vững vàng, suy thoái về tư tưởng chính trị, còn hoài nghi, mơ hồ về mục tiêu, lý tưởng của Đảng và con đường đi lên chủ nghĩa xã hội ở nước ta; một số ít hoang mang, dao động, mất lòng tin; cá biệt còn phủ nhận chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh và đường lối đổi mới của Đảng.

Dân chủ trong Ðảng và trong xã hội còn bị vi phạm. Kỷ cương, kỷ luật ở nhiều cấp, nhiều lĩnh vực không nghiêm. Còn thiếu những quy chế cụ thể bảo đảm phát huy dân chủ, thực hiện đúng đắn nguyên tắc tập trung dân chủ. Một số cấp ủy, tổ chức đảng và cán bộ lãnh đạo thiếu tôn trọng và phát huy quyền của đảng viên, ít lắng nghe ý kiến cấp dưới; cán bộ lãnh đạo ở một số nơi gia trưởng, độc đoán, chuyên quyền, mất dân chủ hoặc dân chủ hình thức, vi phạm kỷ luật của Đảng.

Có những quy định trong Điều lệ Đảng, trong các quy chế làm việc của cấp ủy không được chấp hành nghiêm túc. Nghị quyết số 12-NQ/TW ngày 16-01-2012 của Hội nghị lần thứ 4 Ban Chấp hành Trung ương Đảng (khóa XI): Một số vấn đề cấp bách về xây dựng Đảng hiện nay chỉ rõ: “Chế độ "tập thể lãnh đạo, cá nhân phụ trách" trên thực tế ở nhiều nơi rơi vào hình thức, do không xác định rõ cơ chế trách nhiệm, mối quan hệ giữa tập thể và cá nhân, khi sai sót, khuyết điểm không ai chịu trách nhiệm. Do vậy, vừa có hiện tượng dựa dẫm vào tập thể, không rõ trách nhiệm cá nhân, vừa không khuyến khích người đứng đầu có nhiệt tình, tâm huyết, dám nghĩ, dám làm, tạo kẽ hở cho cách làm việc tắc trách, trì trệ, hoặc lạm dụng quyền lực một cách tinh vi để mưu cầu lợi ích cá nhân”.

Những khuyết điểm trong thực hiện nguyên tắc tập trung dân chủ trong Đảng là một trong những nguyên nhân dẫn đến tình trạng vừa chưa phát huy tốt dân chủ, sự năng động, sáng tạo của đội ngũ cán bộ, đảng viên, vừa làm cho kỷ cương, kỷ luật của Đảng có nơi, có lúc bị buông lỏng, cán bộ, đảng viên bị suy thoái, biến chất, vi phạm kỷ luật của Đảng, pháp luật của Nhà nước.

Giải pháp chủ yếu để thực hiện tốt nguyên tắc tập trung dân chủ ở cơ sở hiện nay

Thường xuyên tuyên truyền, giáo dục nâng cao nhận thức về nguyên tắc tập trung dân chủ cho các cán bộ, đảng viên

Các tổ chức đảng và cấp ủy cơ sở phải làm rõ nội dung, yêu cầu của nguyên tắc tập trung dân chủ trong tình hình mới; tuyên truyền, giáo dục cho cán bộ, đảng viên về nguyên tắc tập trung dân chủ, làm cho đảng viên nắm chắc nhiệm vụ, trách nhiệm của đảng viên theo quy định của Điều lệ Đảng. Thực hiện tốt chế độ thông tin trong nội bộ Đảng để nâng cao nhận thức mọi mặt cho đảng viên. Đấu tranh chống những luận điệu xuyên tạc, phủ nhận nguyên tắc tập trung dân chủ

Cấp uỷ đảng cơ sở và mỗi chi bộ phải xây dựng và thực hiện đúng quy chế làm việc

Quy chế làm việc phải bảo đảm quán triệt, cụ thể hóa nội dung nguyên tắc tập trung dân chủ. Chú ý bảo đảm thực hiện các quyền của đảng viên, nhất là quyền được thảo luận, chất vấn, phê bình, thông tin, bảo lưu ý kiến.

Vừa phát huy dân chủ vừa phải tăng cường tăng cường kỷ cương, kỷ luật trong Đảng

Từng tổ chức đảng và đảng viên chấp hành nghiêm chỉnh các nguyên tắc, chế độ sinh hoạt đảng, các chỉ thị nghị quyết của cấp trên và nghị quyết của cấp mình. Đảng viên ở mọi cương vị phải gương mẫu chấp hành và vận động nhân dân chấp hành nghiêm chỉnh Hiến pháp, pháp luật và các chính sách của Nhà nước, các quy định của chính quyền địa phương. Xử lý kiên quyết, kịp thời, nghiêm minh, chính xác các hiện tượng vi phạm kỷ luật đảng. Những hiện tượng vi phạm pháp luật, nhất thiết phải xử lý theo pháp luật, không bao che, nhân nhượng để xử lý nội bộ.

Thực hiện nghiêm túc chế độ tập thể lãnh đạo đi đôi với cá nhân phụ trách

Cụ thể hóa nguyên tắc tập thể lãnh đạo, cá nhân phụ trách trong lãnh đạo thực hiện nhiệm vụ chính trị; khắc phục tình trạng bao biện, làm thay, hoặc buông lỏng vai trò lãnh đạo của Đảng. Quy định cụ thể quyền hạn, trách nhiệm của người đứng đầu và mối quan hệ giữa tập thể cấp uỷ, tổ chức đảng với người đứng đầu, bảo đảm nguyên tắc tập trung dân chủ, tập thể lãnh đạo, cá nhân phụ trách. Phát huy vai trò, trách nhiệm, tính chủ động của người đứng đầu và cơ chế xử lý đối với người đứng đầu khi vi phạm.

Tăng cường công tác kiểm tra, giám sát thực hiện nguyên tắc tập trung dân chủ. Xử lý nghiêm minh, kịp thời những tổ chức đảng, đảng viên vi phạm nguyên tắc tập trung dân chủ.

ThS. Trần Văn Mạnh, Trường Chính trị tỉnh Khánh Hoà

Tài liệu tham khảo

1. Đảng Cộng sản Việt Nam: Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII, Nxb CTQG, H., 2021.

2. Điều lệ Đảng Cộng sản Việt Nam, Nxb CTQG, H., 2016, tr. 5; 16-19.

3. Giáo trình Trung cấp Lý luận chính trị

4. Hồ Chí Minh toàn tập, tập 5, Nxb CTQG, H., 2011, tr.269-346.

5. Đảng Cộng sản Việt Nam: Văn kiện Hội nghị lần thứ tư Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa XI, Nxb CTQG, H., 2012, tr. 20-40.

6. PGS, TS Nguyễn Văn Giang: Các nguyên tắc tổ chức, hoạt động của Đảng Cộng sản Việt Nam - lý luận và thực tiễn, Nxb LLCT, Hà Nội, 2017.