Việt Nam phát sinh khoảng 60 triệu tấn chất thải rắn/năm trong đó khoảng 70% rác vẫn được xử lý bằng chôn lấp. Các bãi chôn lấp rác thải hiện nay phát sinh khoảng 30% lượng phát thải mê-tan quốc gia.

Trong nhiều năm qua, việc quản lý rác thải luôn là bài toán nan giải đối với các đô thị lớn tại Việt Nam. Không chỉ là bài toán quản lý rác thải, trước sức ép lớn về giảm phát thải khí mê-tan, đáp ứng cam kết của Việt Nam tại Hội nghị COP 26 đưa mức phát thải ròng về “0” vào năm 2050 và Cam kết giảm phát thải khí methan toàn cầu, với mục tiêu giảm 30% phát thải methan toàn cầu vào năm 2030 so với mức phát thải năm 2020, việc đưa ra các giải pháp cụ thể để quản lý rác thải là hết sức cấp bách và cần thiết.

Tính phí đối với rác thải cồng kềnh và rác thải nguy hại không phải là biện pháp duy nhất, nhưng là mắt xích quan trọng trong chuỗi giải pháp quản lý chất thải hiện đại

Với lượng rác sinh hoạt không ngừng gia tăng, trong đó có phần đáng kể là rác thải cồng kềnh (giường, tủ, sofa, đồ điện tử) và rác thải nguy hại (pin, bóng đèn, hóa chất), nếu không được xử lý đúng cách, những loại rác này không chỉ gây ô nhiễm môi trường, mà còn góp phần phát sinh khí mê-tan, loại khí nhà kính có sức nóng gấp hơn 80 lần so với CO₂ trong ngắn hạn. Một trong các giải pháp để quản lý rác thải cồng kềnh và nguy hại hiệu quả là nghiên cứu các giải pháp áp dụng cơ chế tính phí với rác thải cồng kềnh và rác thải trước khi thải bỏ ra môi trường

Kinh nghiệm từ nhiều quốc gia trên thế giới

Khác với rác hữu cơ có thể phân hủy nhanh, rác cồng kềnh thường chiếm nhiều diện tích tại bãi chôn lấp. Khi bị vùi lấp cùng rác ẩm, chúng tạo ra các khoang rỗng, gây khó khăn trong việc nén chặt, từ đó thúc đẩy quá trình phân hủy yếm khí của rác hữu cơ xung quanh vốn là nguồn gốc phát sinh khí mê-tan.

Rác nguy hại, như pin hay hóa chất, còn phức tạp hơn. Khi chôn lấp lẫn với rác thông thường, các chất độc hại có thể rò rỉ ra đất và nước ngầm, đồng thời gây ra những phản ứng hóa học làm gia tăng phát thải khí độc, trong đó có khí mê-tan và các hợp chất hữu cơ dễ bay hơi khác.

Do đó, nếu không có cơ chế quản lý riêng, hai loại rác này không chỉ gây nguy hại cho sức khỏe cộng đồng mà còn ảnh hưởng đến nỗ lực giảm phát thải khí nhà kính của Việt Nam.

Việc tính phí thu gom, xử lý riêng đối với rác thải cồng kềnh và rác nguy hại khi các cơ chế, chính sách về quản lý chất thải đang dần được hoàn chỉnh sẽ là giải pháp hợp lý, mang lại hiệu quả không chỉ về mặt môi trường, sức khỏe của người dân mà còn về phương diện kinh tế cho nhà nước và các doanh nghiệp trực tiếp tham gia vào thu gom, xử lý. Khi người dân, doanh nghiệp phải trả một khoản phí nhất định, họ sẽ có ý thức hơn trong việc hạn chế phát sinh, tái sử dụng hoặc đưa rác đến đúng nơi quy định.

Mô hình này đã được áp dụng thành công ở nhiều quốc gia. Như ở Nhật Bản, người dân phải mua tem dán lên rác cồng kềnh (như bàn ghế, tủ lạnh) trước khi đem ra điểm tập kết. Nhờ vậy, rác được thu gom đúng ngày, đúng nơi, giảm tình trạng vứt bừa bãi. Đặc biệt, nhiều loại rác được đưa vào quy trình tái chế, hạn chế phát sinh mê-tan từ chôn lấp.

Chính phủ Hàn Quốc triển khai “chế độ trả phí theo lượng rác” (volume-based fee). Người dân phải mua túi rác chuyên dụng để bỏ rác, còn đồ cồng kềnh thì đăng ký trực tuyến và trả phí riêng. Chính sách này đã giúp Seoul giảm hơn 40% lượng rác thải đưa đi chôn lấp chỉ trong vòng một thập kỷ.

Tính phí thu gom, xử lý rác thải cồng kềnh và nguy hại sẽ tạo nguồn tài chính để đầu tư cho xử lý rác an toàn trong tương lai đồng thời thúc đẩy kinh tế tuần hoàn lĩnh vực rác thải

Tại Đức lại áp dụng phí xử lý cho từng loại rác nguy hại. Ví dụ, pin thải, bóng đèn huỳnh quang phải được trả lại cửa hàng hoặc điểm thu gom chuyên biệt. Nếu bỏ sai nơi quy định, mức phạt rất cao. Nhờ vậy, tỷ lệ tái chế rác nguy hại tại Đức luôn nằm trong nhóm cao nhất châu Âu.

Những bài học này cho thấy, cơ chế tính phí không chỉ tạo nguồn tài chính để đầu tư cho xử lý rác an toàn, mà còn thay đổi hành vi của cộng đồng theo hướng tích cực.

Tính phí với rác thải cồng kềnh và nguy hại: Câu chuyện chỉ là sớm hay muộn

Tại Việt Nam, phần lớn rác thải vẫn đang được thu gom chung, dẫn đến tình trạng rác cồng kềnh và rác nguy hại lẫn lộn với rác sinh hoạt. Hậu quả là lượng rác chôn lấp vẫn chiếm tới 70%, kéo theo phát thải khí mê-tan ngày một tăng.

Nếu áp dụng cơ chế tính phí như các nước tiên tiến, Việt Nam có thể đạt được nhiều lợi ích như giảm lượng rác chôn lấp, từ đó giảm phát sinh khí mê-tan, khuyến khích tái chế vì người dân sẽ cân nhắc đưa rác cồng kềnh đến các đơn vị thu mua thay vì bỏ đi, nâng cao ý thức cộng đồng, biến phân loại rác thành thói quen hàng ngày.

Tuy nhiên, để áp dụng hiệu quả, cần xây dựng hạ tầng thu gom và xử lý phù hợp. Nếu chỉ tính phí mà chưa có điểm tiếp nhận rác thuận tiện, người dân có thể chọn cách đổ trộm, gây phản tác dụng.

Việc tính phí đối với rác thải cồng kềnh và rác thải nguy hại không phải là biện pháp duy nhất, nhưng chắc chắn là một mắt xích quan trọng trong chuỗi giải pháp quản lý chất thải hiện đại. Thực tiễn từ Nhật Bản, Hàn Quốc, Đức cho thấy, khi có chính sách rõ ràng, cơ sở hạ tầng đầy đủ và sự đồng thuận xã hội, mô hình này mang lại hiệu quả rõ rệt: vừa giảm rác chôn lấp, vừa giảm phát thải khí mê-tan, đồng thời thúc đẩy lối sống xanh.

Đối với Việt Nam, áp dụng cơ chế tính phí chính là bước đi cần thiết để biến “rác” thành tài nguyên, góp phần vào mục tiêu giảm ít nhất 30% phát thải khí mê-tan vào năm 2030 và hướng tới nền kinh tế tuần hoàn mà Chính phủ đã đề ra.

Với sự phát triển nhanh và năng động như hiện nay, câu chuyện tính phí với rác thải cồng kềnh và nguy hại sẽ là tất yếu, vấn đề là việc triển khai sớm hay muộn mà thôi. Chắc chắn tương lai không xa sẽ không còn cảnh người dân tự mang rác thải cồng kềnh tới điểm tập kết theo quy định hoặc gọi điện thoại đến số hotline, đơn vị sẽ đến tận nhà thu gom theo hình thức miễn phí - mà phải là trả phí. Có như vậy mô hình thu gom, xử lý rác thải cồng kềnh mới được triển khai hiệu quả không chỉ tại các quận nội đô, các thành phố lớn mà hướng đến các địa phương có đô thị đang chuẩn bị tiến lên đô thị loại I, II. Tuy nhiên, một động lực lớn để câu chuyện tính phí này chuyển động nhanh hay chậm vẫn là nằm ở ý thức của người dân. Để người dân có thể thay đổi nhận thức và hình thành thói quen phân loại rác thải nói chung thì không chỉ dừng ở việc đầu tư máy móc, trang thiết bị, thu phí mà phải đáp ứng chất lượng trong dịch vụ thu gom rác thải cồng kềnh và nguy hại bên cạnh việc thu giá ở mức độ đáp ứng được mức chi trả của người dân. Có như vậy, hiệu quả thu gom, xử lý rác thải cồng kềnh và nguy hại mới tiệm cận với khu vực và mang lại giá trị lợi ích kinh tế cho chính doanh nghiệp và thúc đẩy các hoạt động kinh tế tuần hoàn có liên quan.