Thuế Tiêu thụ đặc biệt (TTĐB) từ lâu đã được coi là một công cụ hữu hiệu để điều tiết hành vi tiêu dùng các sản phẩm gây hại cho sức khỏe như thuốc lá, rượu bia, nước ngọt có đường. Tại các quốc gia đang phát triển như Việt Nam, vai trò của thuế TTĐB không chỉ giới hạn ở mục tiêu y tế mà còn là nguồn tài chính quan trọng phục vụ các mục tiêu phát triển bền vững.

Tuy nhiên, theo các chuyên gia y tế và kinh tế, Việt Nam hiện vẫn chưa tận dụng đầy đủ tiềm năng của chính sách thuế thuốc lá. Trong khi các thiệt hại do thuốc lá gây ra ngày càng rõ nét thì lộ trình tăng thuế vẫn chậm chạp, chưa đủ sức răn đe.

Thuế thuốc lá cần được tăng ở mức đủ mạnh để giảm tỷ lệ tiêu dùng thuốc lá, giảm chi phí y tế và tăng thu cho ngân sách.

Gánh nặng kinh tế vượt xa nguồn thu

Theo báo cáo mới nhất của Hội Khoa học Kinh tế Y tế Việt Nam, tổng chi phí y tế và tổn thất năng suất lao động do các bệnh liên quan đến thuốc lá gây ra đã lên tới 108.000 tỷ đồng mỗi năm, tương đương 1,14% GDP quốc gia. Đáng chú ý, con số này cao gấp 5 lần số thu ngân sách từ thuế thuốc lá. Điều đó cho thấy Việt Nam đang gánh chịu một khoản lỗ khổng lồ chỉ để duy trì việc tiêu thụ một sản phẩm có hại.

Không dừng lại ở chi phí điều trị bệnh tật, thuốc lá còn là nguyên nhân gây ra thiệt hại nghiêm trọng về môi trường. Tàn thuốc, đầu lọc chứa nhựa, bao bì và các loại rác thải khác từ thuốc lá tạo ra tổng chi phí môi trường ước tính gần 99.000 tỷ đồng/năm, tương đương 1,04% GDP.

Tính tổng thể, tiêu dùng thuốc lá đang gây tổn thất cho nền kinh tế Việt Nam hơn 2% GDP mỗi năm – một con số vượt xa lợi ích tài chính mà mặt hàng này mang lại thông qua thuế.

Dù thiệt hại đã ở mức báo động, chính sách điều chỉnh thuế thuốc lá tại Việt Nam vẫn diễn ra chậm chạp. Lộ trình tăng thuế được giãn đến năm 2027, với mức điều chỉnh không đủ mạnh để tạo tác động đáng kể đến hành vi tiêu dùng.

Một nghiên cứu của chuyên gia chính sách công Hana Ross chỉ ra rằng, chỉ riêng giai đoạn 2020–2021, việc không tăng thuế thuốc lá đã khiến Việt Nam thất thu khoảng 19.000 tỷ đồng, tương đương 825 triệu USD. Đây là nguồn lực đáng kể có thể được sử dụng cho y tế, giáo dục hoặc các chương trình phát triển bền vững.

Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) khuyến nghị Việt Nam cần có những bước đi quyết liệt hơn. Cụ thể, tăng thuế thêm 5.000 đồng/bao từ năm 2026, và tiếp tục tăng lên 15.000 đồng/bao vào năm 2030 sẽ giúp giảm tỷ lệ hút thuốc đáng kể, đồng thời giảm gánh nặng bệnh tật và tử vong.

Tăng thuế “biện pháp kép” bảo vệ sức khỏe, củng cố ngân sách

Không dừng lại ở những hệ lụy sức khỏe và chi phí y tế, thuốc lá còn là một tác nhân âm thầm nhưng nguy hiểm gây ra thiệt hại nghiêm trọng cho môi trường – yếu tố thường bị bỏ quên trong các cuộc thảo luận về tác hại của sản phẩm này. Theo các chuyên gia môi trường, mỗi điếu thuốc sau khi hút xong thường được vứt bỏ bừa bãi, góp phần tạo ra hàng tỷ đầu lọc chứa vi nhựa xâm nhập vào đất và nguồn nước mỗi năm. Những đầu lọc này mất hàng chục năm để phân hủy, đồng thời rò rỉ ra hơn 7.000 chất độc hại, gây ô nhiễm đất, nước và ảnh hưởng đến đa dạng sinh học.

Ngoài ra, bao bì, giấy gói, màng nhựa và các chất thải liên quan đến quá trình sản xuất và tiêu dùng thuốc lá cũng là nguồn phát thải rác khó xử lý. Tất cả những yếu tố này cộng lại đã khiến tổng thiệt hại môi trường do thuốc lá gây ra tại Việt Nam ước tính gần 99.000 tỷ đồng mỗi năm, tương đương 1,04% GDP – một con số khổng lồ mà ít người hình dung được khi cầm trên tay một bao thuốc lá.

Đáng nói hơn, thiệt hại môi trường này không chỉ là chi phí vô hình mà đang từng ngày, từng giờ ảnh hưởng trực tiếp đến chất lượng cuộc sống của người dân – từ nguồn nước bị ô nhiễm, đất nông nghiệp suy thoái cho đến các loài sinh vật bị ảnh hưởng bởi rác thải nhựa. Trong bối cảnh biến đổi khí hậu và khủng hoảng môi trường toàn cầu ngày càng gia tăng, việc tiếp tục “khoan dung” với ngành công nghiệp thuốc lá cũng đồng nghĩa với việc chấp nhận một cái giá môi trường ngày càng đắt đỏ.