Theo Cục kiểm soát ô nhiễm môi trường (KSONMT), tính đến thời điểm cuối năm 2023, cả nước có khoảng 1.712 cơ sở xử lý CTRSH, bao gồm 467 lò đốt CTRSH, 38 dây chuyền sản xuất phân compost, khoảng 1.207 bãi chôn lấp CTRSH, trong đó nhiều bãi chôn lấp không hợp vệ sinh. Một số khu liên hợp xử lý hoặc cơ sở xử lý đã áp dụng phương pháp đốt kết hợp thu hồi năng lượng để phát điện hoặc đốt kết hợp chôn lấp và làm phân compost.

Theo thống kê chưa đầy đủ, trên phạm vi cả nước có khoảng 64% tổng lượng chất thải rắn sinh hoạt được xử lý bằng phương pháp chôn lấp trực tiếp (giảm 6% so với năm 2019); khoảng 16% tổng lượng chất thải được xử lý tại các nhà máy chế biến phân compost (không thay đổi so với năm 2019) và khoảng 20% tổng lượng chất thải được xử lý bằng phương pháp đốt (thu hồi năng lượng 9,3% và 10,7% đốt không thu hồi năng lượng, tăng 7% so với năm 2019) và các phương pháp khác như tái chế, khí hóa, làm viên nén nhiên liệu...

Phối cảnh nhà máy điện rác Sóc Sơn, 1 trong 3 nhà máy điện rác đã được đưa vào vận hành ở thời điểm hiện tại.

Trong những năm gần đây, có nhiều dự án đầu tư cơ sở xử lý chất thải rắn sinh hoạt có phát điện (hiện có khoảng 15 nhà máy đốt rác phát điện đang được triển khai xây dựng).

Trong đó, đã có 03 nhà máy chính thức phát điện: (1) Thành phố Cần Thơ (Nhà máy xử lý chất thải rắn (rác sinh hoạt) Cần Thơ của Công ty TNHH Năng lượng Môi trường EB (Cần Thơ) công suất 400 tấn/ngày; (2) Nhà máy điện rác Sóc Sơn (rác sinh hoạt) với công suất 4.000 tấn/ngày; (3) Nhà máy xử lý chất thải rắn công nghệ cao phát năng lượng của Công ty TNHH Môi trường Ngôi Sao Xanh, tỉnh Bắc Ninh công suất 180 tấn/ngày (trong đó CTRSH 100 tấn/ngày, CTRCN 80 tấn/ngày, đang vận hành thử nghiệm); (4) Nhà máy điện rác (rác sinh hoạt) ở Lương Tài, tỉnh Bắc Ninh công suất 300 tấn/ngày, đang vận hành thử nghiệm; (5) Nhà máy điện rác ở Thuận Thành, tỉnh Bắc Ninh công suất 500 tấn/ngày (trong đó CTRSH 350 tấn/ngày, CTRCN 150 tấn/ngày, đang vận hành thử nghiệm); (6) Nhà máy điện rác (rác sinh hoạt) ở Quế Võ, tỉnh Bắc Ninh công suất 500 tấn/ngày, dự kiến quý 2/2024 vận hành thử nghiệm; Nhà máy điện rác Phú Sơn (Thừa Thiên Huế) công suất 600 tấn/ngày đang vận hành thử nghiệm. Ngoài ra, một số tỉnh thành phố khác như Phú Thọ, Đà Nẵng, TP. Hồ Chí Minh, Thái Nguyên... đang bắt đầu triển khai các nhà máy xử lý chất thải rắn phát điện.

Về phát sinh chất thải rắn sinh hoạt (CTRSH)

Theo Cục kiểm soát ô nhiễm môi trường, tổng lượng CTRSH phát sinh hiện nay trên toàn quốc khoảng 67.110 tấn/ngày (tăng 2.452 tấn/ngày so với năm 2019), trong đó tại khu vực đô thị khoảng 36.875 tấn/ngày (tăng 1.251 tấn/ngày so với năm 2019). Chỉ tính riêng tổng lượng CTRSH của Hà Nội và Thành phố Hồ Chí Minh, chiếm khoảng 23% tổng lượng CTRSH trên phạm vi toàn quốc, khoảng 46% CTRSH khu vực đô thị của cả nước.

Tình hình phát sinh CTRSH

Phân loại CTRSH tại nguồn bước đầu có chuyển biến tích cực

Trong thời gian vừa qua, công tác phân loại chất thải tại nguồn đã được các cấp, các ngành quan tâm chỉ đạo và tổ chức thực hiện, góp phần giảm thiểu lượng chất thải phải xử lý và tăng cường tái chế, tận dụng tài nguyên.

Nhiều địa phương đã tích cực xây dựng các chương trình, dự án để tổ chức triển khai thực hiện. Tuy nhiên, về tổng thể việc phân loại tại nguồn thời gian qua chủ yếu vẫn là xây dựng mô hình, chưa được triển khai trên diện rộng và bền vững.

Theo số liệu thống kê chưa đầy đủ, khu vực miền Bắc có Hà Nội, Hải Phòng, Hải Dương, Vĩnh Phúc, Lào Cai; miền Trung - Tây Nguyên có Đà Nẵng, Thừa Thiên - Huế, Quảng Nam, Bình Định, Lâm Đồng, miền Nam có Thành Phố Hồ Chí Minh, Bình Dương, Cần Thơ, Long An đang thực hiện phân loại CTRSH thí điểm ở quy mô khác nhau.

Để giải quyết các tồn tại, bất cập nêu trên, Bộ Tài nguyên và Môi trường đã tham mưu Chính phủ trình Quốc hội ban hành quy định về phân loại CTRSH tại nguồn trong Luật Bảo vệ môi trường năm 2020.

Theo đó, CTRSH được phân thành 3 loại là chất thải rắn có khả năng tái sử dụng, tái chế; chất thải thực phẩm và CTRSH khác; đồng thời đưa ra lộ trình bắt buộc thực hiện chậm nhất là ngày 31 tháng 12 năm 2024. Bên cạnh đó, Luật Bảo vệ môi trường cũng giao trách nhiệm cụ thể cho Ủy ban nhân dân cấp tỉnh triển khai thực hiện quy định này. Bộ TN&MT cũng đã ban hành Công văn số 9368/BTNMT-KSONMT ngày 02/11/2023 hướng dẫn cụ thể về phân loại CTRSH.

Công tác thu gom, vận chuyển CTRSH đô thị trong những năm gần đây đã được chính quyền các cấp quan tâm. Tỷ lệ CTRSH được thu gom tăng qua từng năm, hiện nay tại khu vực nội thành của các đô thị trung bình đạt khoảng 95% so với lượng CTRSH phát sinh, đạt chỉ tiêu đề ra trong Kế hoạch phát triển kinh tế xã hội năm 2023. Tỷ lệ thu gom CTRSH khu vực nông thôn đạt tỷ lệ thấp hơn, khoảng 71% (mục tiêu của chiến lược bảo vệ môi trường quốc gia ban hành năm 2022 đạt 80% vào năm 2025).

Đánh giá những kết quả đạt được trong năm 2023, Cục KSONMT cho biết:Công tác quản lý CTRSH đã được triển khai đồng bộ, có lộ trình phù hợp đáp ứng yêu cầu của thực tiễn. Tỷ lệ CTRSH được thu gom, tái chế liên tục tăng, tỷ lệ phải chôn lấp giảm. Tỷ lệ chất thải rắn được thu gom, xử lý tại khu vực đô thị năm 2023 ước đạt khoảng 95 %, đạt chỉ tiêu đề ra tại Kế hoạch phát triển kinh tế-xã hội Việt Nam năm 2023;

Đã xây dựng được các quy hoạch quản lý chất thải rắn cấp vùng và quy hoạch tại các địa phương, làm căn cứ để xây dựng các cơ sở xử lý CTRSH; nhiều địa phương đã lồng ghép nội dung quy hoạch hoạch quản lý chất thải rắn sinh hoạt và quy hoạch chung của các tỉnh/thành phố thời kỳ 2021 - 2030, tầm nhìn đến năm 2050;

Một số địa phương, đặc biệt là các thành phố trực thuộc Trung ương đã bắt đầu áp dụng những công nghệ mới, tiên tiến có thu hồi năng lượng, thu hồi nhiệt từ xử lý chất thải rắn sinh hoạt.

Sự quan tâm của các cấp, các ngành, ý thức của người dân và của xã hội ngày một tăng đối với công tác quản lý CTRSH; ban hành nhiều cơ chế chính sách về quản lý CTRSH đã được ban hành, triển khai từ trung ương đến địa phương.

Tuy nhiên còn tồn tại, khó khăn, vướng mắc cần được giải quyết: Tỷ lệ chất thải rắn sinh hoạt được chôn lấp trực tiếp còn cao; công nghệ xử lý CTRSH của nhiều địa phương chưa đáp ứng yêu cầu; nhiều cơ sở xử lý chất thải có quy mô nhỏ, công suất xử lý thấp, khó chuyển đổi công nghệ hiện đại.

Công suất xử lý CTRSH của các cơ sở hiện hữu không đáp ứng được khối lượng CTRSH phát sinh, trong khi việc đầu tư xây dựng mới hoặc mở rộng dự án còn thiếu nguồn lực tài chính, đất đai.

Các công nghệ xử lý CTRSH tiên tiến, hiện đại có giá thành đầu tư, xử lý cao trong khi ngân sách của các địa phương dành cho xử lý CTRSH còn hạn chế. Vốn đầu tư vào các nhà máy đốt rác phát điện lớn nên công suất tối thiểu xử lý phải đạt 200 tấn/ngày trở lên.

Việc triển khai các dự án/cơ xử lý CTRSH với công nghệ hiện đại còn chậm; các địa phương còn lúng túng trong việc lựa chọn cơ sở xử lý CTRSH theo quy định của pháp luật về đầu tư, đấu thầu và tài chính; chậm triển khai thu hút đầu tư các cơ sở xử lý chất thải theo quy định về đầu tư, đầu tư theo phương thức đối tác công tư (PPP) và quy định về bảo vệ môi trường.

Việc quy hoạch, xác định vị trí, địa điểm xây dựng cơ sở xử lý chất thải gặp khó khăn do người dân phản đối; việc tổ chức triển khai quy hoạch tại các địa phương còn chậm, thiếu nguồn lực để thực hiện.

Do tốc độ đô thị hóa nhanh, khó khăn về kinh phí đầu tư và vướng mắc trong giai đoạn đền bù giải phóng mặt bằng, nhất là tại các thành phố lớn dẫn tới tiến độ hoàn thành dự án chậm. Các địa phương đều đã bố trí một phần ngân sách cho công tác thu gom, vận chuyển, nâng cấp, cải tạo các bãi rác hiện hữu, cũng như đầu tư xây dựng các khu xử lý rác thải mới.

Nhận thức của một bộ phận người dân trong việc phân loại, lưu giữ, thu gom, vận chuyển và xử lý CTRSH còn hạn chế.

Theo Cục KSONMT, việc quản lý chất thải rắn sinh hoạt là vấn đề phải thực hiện quyết liệt, thường xuyên, đồng bộ, thống nhất và có sự chung tay của nhiều cấp, nhiều ngành, của người dân, doanh nghiệp cùng toàn xã hội. Để nâng cao hiệu quả quản lý chất thải cần thực hiện tốt các nhóm giải pháp chính như:

Tập trung triển khai đồng bộ hiệu quả Luật Bảo vệ môi trường năm 2020, Nghị định số 08/2022/NĐ-CP ngày 10/01/2022 của Chính phủ Quy định chi tiết một số điều của Luật Bảo vệ môi trường, Thông tư số 02/2022/TT-BTNMT ngày 10/01/2022 của Bộ Tài nguyên và Môi trường quy định chi tiết thi hành một số điều của Luật Bảo vệ môi trường nhằm tăng cường thu gom, tái sử dụng, tái chế và thu hồi vật liệu từ sản phẩm thải bỏ; tăng cường tái chế, tái sử dụng chất thải và xây dựng nền kinh tế tuần hoàn ở Việt Nam.

Tăng cường tuyên truyền, vận động nhằm nâng cao nhận thức của cộng đồng về quản lý CTRSH, tạo sự chuyển biến mạnh mẽ về ý thức, xây dựng lối sống thân thiện với môi trường của người dân.

Huy động mọi nguồn lực đầu tư cho công tác quản lý, xử lý chất thải. Đẩy mạnh xã hội hoá công tác thu gom, vận chuyển và vận hành cơ sở xử lý CTRSH; tăng dần nguồn thu từ tổ chức, cá nhân phát sinh chất thải đồng thời giảm dần hỗ trợ từ ngân sách Nhà nước cho hoạt động thu gom, vận chuyển CTRSH. Triển khai áp dụng giá dịch vụ xử lý CTRSH, có lộ trình điều chỉnh giá nhằm từng bước đáp ứng yêu cầu về bù đắp chi phí quản lý vận hành và đầu tư xây dựng cơ sở xử lý CTRSH.

Tăng cường công tác thanh tra, kiểm tra hoạt động thu gom, vận chuyển và xử lý CTRSH để phòng ngừa cũng như kịp thời phát hiện và xử lý các vi phạm, ngăn ngừa nguy cơ gây ô nhiễm môi trường.

Nghiên cứu phát triển công nghệ xử lý CTRSH theo hướng giảm thiểu lượng CTRSH chôn lấp, tăng cường tỷ lệ tái chế, tái sử dụng và thu hồi năng lượng từ chất thải. Đẩy mạnh việc xây dựng các mô hình điểm về tái chế, tái sử dụng và thu hồi năng lượng từ CTRSH nhằm lựa chọn các mô hình phù hợp để nhân rộng trên phạm vi cả nước. Áp dụng các công nghệ tái chế hiện đại, thân thiện với môi trường thay thế các công nghệ cũ, lạc hậu ở các cơ sở tái chế.

Chủ động đề xuất, xây dựng cơ chế và nội dung hợp tác song phương và đa phương, trao đổi kinh nghiệm trong công tác quản lý, xử lý chất thải. Tiếp tục kêu gọi, thu hút đầu tư nước ngoài tham gia phát triển cơ sở hạ tầng, nhà máy phục vụ quản lý, xử lý chất thải. Tiếp nhận hỗ trợ kỹ thuật, chuyển giao công nghệ và đào tạo trong hoạt động tái chế, tái sử dụng thu hồi năng lượng từ chất thải.