Ô nhiễm môi trường do không xử lý triệt để được rác thải sinh hoạt đã trở thành vấn đề bức xúc đối với nhiều khu dân cư trong những năm gần đây. Nguyên nhân xuất phát từ một trong các khâu như tập kết, thu gom, vận chuyển, phân loại và xử lý rác thải bị đình trệ, từ đó tiềm ẩn nhiều tác động tiêu cực tới môi trường và sức khỏe của người dân.

Luật Bảo vệ môi trường năm 2020 đã có hiệu lực từ ngày 01.01.2022, trong đó, khâu phân loại rác thải sinh hoạt tại nguồn và thu giá dịch vụ thu gom rác sinh hoạt (theo Điều 79) được kéo dài đến cuối năm 2024, theo đó, từ 01.01.2025, việc phân loại rác thải sinh hoạt tại nguồn sẽ được triển khai đồng bộ trên phạm vi cả nước. Cũng theo Điều 75 của luật này, chất thải rắn sinh hoạt từ các cá nhân, hộ gia đình sẽ được phân loại thành 3 nhóm gồm chất thải có khả năng tái chế, tái sử dụng; chất thải thực phẩm; chất thải rắn sinh hoạt khác.

Với nhóm chất thải thực phẩm có thể sử dụng làm thức ăn chăn nuôi hoặc tái sử dụng cho quy trình sản xuất khác như làm phân bón và phụ phẩm trong nông nghiệp. Với rác thải có thể tái chế sẽ cho ra thành phẩm sử dụng trực tiếp như ép chất thải rắn trong xây dựng thành vật liệu xây dựng mới; tái sử dụng hộp nhựa vào mục đích khác; cắt chai thủy tinh làm bình hoa trang trí. Hoặc cho ra các bán thành phẩm, làm đầu vào cho một quy trình sản xuất tiếp theo như ủ lá cây làm phân bón; dùng chất thải gia cầm để nuôi giun quế; tái chế rác thải nhựa thành hạt để cung cấp cho ngành nhựa…

Mục tiêu đã rõ ràng, các nhà máy với dây chuyền và công nghệ mới đang dần hình thành, kỳ vọng sẽ có một mạng lưới xử lý rác thải sinh hoạt sau phân loại, có hiệu quả cao trong tương lai. Thời hạn 3 năm chuẩn bị cho kế hoạch phân loại rác thải tại nguồn (01.01.2022 – 31.12.2024), đã kết thúc. Tuy nhiên, khâu phân loại rác thải sinh hoạt chưa có sự thay đổi nào đáng kể. Đa phần rác thải sinh hoạt vẫn được gom chung vào các thùng chứa, rồi đưa lên xe chuyên dụng và vận chuyển về các bãi tập kết.

Một số hình ảnh các xe thu gom rác

Sự khác nhau giữa hai quy trình luân chuyển rác thải sinh hoạt trước và sau thời điểm hiệu lực của luật Bảo vệ môi trường năm 2020

* Quy trình cũ gồm: Phát thải, thu gom, vận chuyển, tập kết, phân loại, xử lý.

* Quy trình mới (theo luật Bảo vệ môi trường năm 2020) gồm: Phát thải và phân loại, thu gom, vận chuyển, tập kết, xử lý.

Như vậy theo quy trình mới, cơ cấu nguồn lực của từng khâu sẽ được phân bổ lại:

1. Khâu phát thải và phân loại tại nguồn: Tại nơi thu gom, cần có đủ trang thiết bị lưu trữ, bảo quản hợp vệ sinh cho từng loại rác thải, khi tổ chức phân loại tại nguồn; yếu tố tiếp theo là mặt bằng tập kết rác thải phải được mở rộng, đáp ứng cho vị trí đặt thiết bị đối với nhiều loại rác cùng một thời điểm. Đây là hai yếu tố làm tăng chi phí đầu tư.

2. Khâu thu gom và vận chuyển: Sau khi phân loại, việc thu gom và vận chuyển rác thải sẽ làm tăng số lượng công nhân thu gom và phương tiện vận chuyển, bởi mỗi loại rác đã phân loại, sẽ được thu gom và vận chuyển tới những nơi khác nhau, tùy thuộc vào mục tiêu phân loại;

3. Rác thải có thể tái chế, sau khi phân loại lần 1 (theo luật Bảo vệ môi trường năm 2020), việc phân loại ở công đoạn 2 (theo thuộc tính từng loại rác như giấy, nhựa, kim loại...) đối với nhóm rác thải này sẽ tiếp tục làm tăng chi phí, đòi hỏi phải bố trí nguồn lực về con người, phương tiện thiết bị cho khâu phân loại này.

Một số hình ảnh rác được thu gom và tập kết tại các bãi

Đặc tính sinh hoạt tại khu vực phát thải tác động tới quá trình phân loại rác

Đối với khu vực nông thôn, do mật độ dân cư sinh sống thưa thớt, nên việc phân loại, thu gom và vận chuyển rác thải sinh hoạt sẽ thuận lợi. Tuy nhiên, cũng chính từ mật độ dân cư thưa, kéo theo lượng rác phát thải ít, làm tăng chi phí thu gom và vận chuyển rác (tính theo đầu tấn) đến nơi xử lý, tạo rào cản trong thu hút đầu tư trong lĩnh vực này, nếu không có chính sách trợ giá phù hợp từ Nhà nước.

Đối với khu đô thị, khâu phân loại rác thải tại nguồn cũng tồn tại nhiều bất cập, bởi mặt bằng tập kết rác thải còn hạn chế, các khu dân cư trong quy mô tổ dân phố đa phần chưa có điểm tập kết đảm bảo hợp vệ sinh theo quy định, gây khó khăn cho việc thu gom và vận chuyển từng loại rác đã phân loại theo luật Bảo vệ môi trường năm 2020.

Một vấn đề tồn tại tiếp theo cũng cần phải tính đến, đó là các chung cư với mật độ dân cư đông đúc, rác thải sinh hoạt thường có đường ống xả thải chạy dọc từ tầng cao nhất xuống nơi tập kết tại tầng 1. Do đó việc phân loại rác thải là không khả thi, nếu tiếp tục sử dụng đường ống xả thải này. Bởi dù có phân loại rồi, nhưng cư dân xả tất cả rác thải đã phân loại vào một đường ống thì việc phân loại sẽ trở nên vô nghĩa. Thêm vào đó, những chung cư có thiết kế điểm tập kết rác tại các tầng, thường chỉ đủ diện tích để tập kết rác chưa phân loại, không khả thi cho nhiều thiết bị lưu trữ rác thải đã phân loại tại nguồn.

Đối với các điểm tham quan du lịch - khu nghỉ dưỡng, các trung tâm thương mại, khâu phân loại rác thải tại đây chủ yếu phụ thuộc vào ý thức của du khách, hành động xả thải rác bừa bãi ở những khu vực này còn diễn ra thường xuyên, gây khó khăn cho quá trình thu gom, phân loại đối với các đơn vị chuyên môn.

Một số hình ảnh rác được thu gom và tập kết tại các bãi

Những giải pháp cần thiết giúp nâng cao hiệu quả xử lý rác thải sinh hoạt

Đa phần quá trình xử lý rác thải sinh hoạt kém hiệu quả ở các nước nghèo và các nước đang phát triển đều có nguyên nhân xuất phát từ thiếu kinh phí, đi kèm với sự quan tâm của các cơ quan chuyên môn trong lĩnh vực này chưa cao. Do đó, yêu cầu nhất thiết là phải dành một phần ngân sách cho việc phân loại, thu gom và vận chuyển rác thải đến nơi tập kết, tạo động lực thu hút vốn trong lĩnh vực đầu tư nhà máy và công nghệ mới ở khâu xử lý rác thải cuối cùng.

Song song với đó, việc áp dụng các chế tài đối với các đối tượng phát thải; đối tượng giám sát và thực thi quy định của pháp luật, trong lĩnh vực liên quan tới rác thải sinh hoạt; các cơ quan chuyên môn trong lĩnh vực có liên quan tới các khâu, trong quy trình luân chuyển rác thải sinh hoạt… một cách nghiêm khắc, sẽ mang lại hiệu quả cho toàn bộ các khâu trong quy trình xử lý rác thải sinh hoạt.

Để triển khai có hiệu quả việc thu gom và phân loại rác thải sinh hoạt, chúng ta nên đặt rác thải có thể tái chế làm trung tâm phân loại, bởi rác thải sinh hoạt có thể tái chế hiện đang có nhiều kênh thu mua và trực tiếp mang lại lợi ích cho người xả thải. Vì vậy, nếu việc phân loại và thu gom rác thải sinh hoạt có thể tái chế, xuất phát từ một đề án có trả phí cho người xả thải, sẽ mang lại hiệu quả rõ nét.

Đối với rác thải có thể tái chế, cần được thu gom một cách khoa học bởi loại rác thải này sẽ tiếp tục được phân loại lần hai, trước khi đi đến khâu xử lý cuối cùng. Thêm vào đó, để mang lại hiệu quả, nhất thiết phải gắn trách nhiệm của người phát thải, vào lượng rác thải có thể tái chế hằng ngày (có thể giám sát lượng rác thải có thể tái chế, thông qua việc cấp mã QR cho hộ gia đình). Vì vậy, muốn thực hiện hiệu quả, cần thiết phải có khu vực thu gom rác có thể tái chế riêng, nhằm giám sát tốt quá trình phát thải của từng gia đình.

Đối với nhà hàng, các điểm tham quan du lịch - khu nghỉ dưỡng, các trung tâm thương mại, có thể căn cứ vào doanh thu của từng đối tượng kinh doanh, để khoán lượng rác thải có thể tái chế phải thu hồi, một cách tương đối. Từ đó, các hộ kinh doanh sẽ tự giác hướng dẫn du khách phân loại rác và lưu ý hơn tới trách nhiệm thu gom rác thải sinh hoạt, có liên quan tới những mặt hàng mà mình đang kinh doanh.