Vi nhựa là gì?

Vi nhựa (microplastics) là những mảnh nhựa cực nhỏ có kích thước từ 1 µm đến 5 mm. Thuật ngữ này được Thompson và cộng sự đưa ra năm 2004 khi cảnh báo về sự gia tăng của rác thải nhựa trong đại dương. Trước đó, dấu hiệu vi nhựa đã được ghi nhận từ thập niên 1970 nhưng không được quan tâm đúng mức.

Năm 2008, NOAA - Cơ quan Quản lý Khí quyển và Đại dương Hoa Kỳ - là đơn vị đầu tiên đưa ra định nghĩa chính thức: vi nhựa là các mảnh hoặc sợi nhựa nhỏ hơn 5 mm. Sự xuất hiện của khái niệm "nhựa nano" (<1 µm) giúp xác lập ranh giới dưới của vi nhựa. Do đó, vi nhựa được định nghĩa là những mảnh nhựa nhỏ có kích thước từ 1µm - 5mm.

Hiện nay, vi nhựa được tìm thấy khắp nơi trên Trái đất: từ môi trường nước mặn cho đến trầm tích ở đáy biển sâu hay ở các bãi cát ven biển. Vi nhựa cũng được tìm thấy trong nước ngầm, trong các hồ chứa, trong kênh rạch, sông ngòi, hồ của các khu đô thị, trong không khí mà chúng ta thở, trong mưa, thậm chí là trong cơ thể sinh vật và trong tế bào cơ thể người.

Phân loại vi nhựa: sơ cấp và thứ cấp

Vi nhựa hình thành chủ yếu từ hai nhóm: vi nhựa sơ cấp và vi nhựa thứ cấp.

Vi nhựa sơ cấp (nguyên phát)

Là vi nhựa được thải trực tiếp vào môi trường. Chúng có thể là chất phụ gia được chủ ý đưa vào các sản phẩm chăm sóc cá nhân hay chất tẩy rửa như: kem đánh răng, sữa rửa mặt, mỹ phẩm, bột giặt,... hoặc được dùng làm nguyên liệu cho ngành công nghiệp nhựa. Chúng cũng có thể phát sinh do sự mài mòn của các vật dụng bằng nhựa trong quá trình sản xuất, sử dụng hay bảo dưỡng, chẳng hạn như sự mài mòn của lốp xe khi chạy trên đường, hay sự mài mòn của quần áo trong quá trình giặt.

Vi nhựa thứ cấp (thứ phát)

Là các mảnh nhựa ở dạng tấm, dạng mảnh, dạng sợi, dạng bọt xốp có kích thước rất nhỏ và là kết quả của sự phân rã của các mảnh nhựa dưới tác động vật lý – hóa học – sinh học, trong đó có: bao bì nhựa, túi nylon, chai lọ nhựa, lưới đánh cá, nhựa sử dụng một lần. Các mảnh nhựa này vỡ dần ra thành những hạt nhỏ, cuối cùng trở thành vi nhựa.

Phân loại chất thải nhựa theo kích thước và nguồn gốc. Nguồn: Raymond Mason (2018), Truong Tran Nguyen San (2021)

Vi nhựa đang đi vào môi trường như thế nào?

Đường đi của vi nhựa. Nguồn: Boucher, et la., (2020)

Nhựa được sử dụng trong rất nhiều hoạt động của doanh nghiệp và hộ gia đình, trên đất liền và trên biển. Tuy nhiên, phần lớn vi nhựa sơ cấp (98%) phát sinh từ các hoạt động trên đất liền, chỉ 2% được tạo ra từ các hoạt động trên biển. Vi nhựa sơ cấp phát sinh từ bẩy nguồn chiếm ưu thế gồm: hạt/viên nhựa, vải dệt tổng hợp, mài mòn lốp xe, vạch kẻ đường, sơn tàu, các sản phẩm chăm sóc cá nhân và bụi đô thị. Trong các nguồn trên, chỉ vi nhựa từ các sản phẩm chăm sóc cá nhân được coi là nguồn chất thải có chủ ý do cố ý đưa vi nhựa sơ cấp vào sản phẩm. Các nguồn khác tạo ra vi nhựa không chủ ý do mài mòn, do thời tiết hoặc do vô ý trong quá trình sản xuất, vận chuyển, sử dụng, bảo trì hoặc tái chế các sản phẩm có chứa nhựa. Các nguồn chính phát sinh vi nhựa có thể kể đến như sau:

Hạt/viên nhựa công nghiệp: Nhiều loại nhựa nguyên sinh ở dạng hạt/viên đường kính thường từ 2-5 mm hoặc ở dạng bột. Những hạt nhựa này được vận chuyển tới các cơ sở sản xuất để tạo ra các sản phẩm nhựa. Trong quá trình sản xuất, vận chuyển và tái chế, hạt nhựa có thể bị rơi vãi ra môi trường làm phát sinh vi nhựa sơ cấp.

Vải dệt tổng hợp: Mỗi lần giặt quần áo bằng polyester, acrylic hoặc elastane có thể giải phóng hàng trăm nghìn sợi vi nhựa, đi theo đường nước thải ra sông, biển. Thực tế, một lượng đáng kể các sợi vải tổng hợp đã được thấy trong nước mặt và trầm tích đại dương.

Bụi lốp xe: Trong quá trình tham gia giao thông, lốp xe của các phương tiện bị mài mòn liên tục tạo ra các hạt polymer siêu nhỏ, phát tán qua không khí hoặc bị cuốn xuống cống rãnh, chảy vào ao hồ, sông suối.

Dấu/ vạch kẻ đường: Các loại dấu/vạch kẻ đường khác nhau được làm bằng sơn, nhựa nhiệt dẻo, băng polyme định hình sẵn và epoxy, trong đó sơn chiếm 45%. Sơn phản quang, nhựa nhiệt dẻo dùng cho vạch kẻ đường bị mòn bởi thời tiết và ma sát lốp xe, tạo ra lượng vi nhựa đáng kể. Giống như bụi lốp xe, các hạt vi nhựa này sẽ bị phát tán theo gió hoặc bị mưa cuốn trôi rồi đổ vào các vùng nước mặt hoặc đại dương.

Sơn tàu biển: Một số loại nhựa sử dụng trong sơn tàu chủ yếu là polyurethane, lớp phủ epoxy, nhựa vinyl và sơn mài. Vi nhựa sơ cấp được thải ra từ các tàu thuyền thương mại và du lịch trong quá trình đóng mới, bảo trì, sửa chữa hoặc sử dụng.

Sản phẩm chăm sóc cá nhân: Một số sản phẩm có thể chứa hàng nghìn hạt vi nhựa chỉ trong 1 gam. Mỗi lần sử dụng, 4.600 - 94.500 hạt vi nhựa được thải vào nước thải sinh hoạt. Các hạt nhựa được sử dụng trong mỹ phẩm và sản phẩm chăm sóc cá nhân cho nhiều mục đích khác nhau như pha chất hấp thụ để cung cấp các thành phần hoạt tính, tẩy da chết. Một số sản phẩm chứa thành phần nhựa nhiều bằng lượng nhựa đóng gói. Thành phần này chiếm tới 10% trọng lượng sản phẩm và vài nghìn hạt vi nhựa trên mỗi gam sản phẩm. Việc sử dụng các sản phẩm chăm sóc cá nhân dẫn đến việc đưa trực tiếp các hạt vi nhựa vào dòng nước thải từ các hộ gia đình, khách sạn, bệnh viện và các cơ sở thể thao, bao gồm cả các bãi biển.

Bụi đô thị: Bụi tại các đô thị phát sinh do sự mài mòn của các sản phẩm (đế giày dép, dụng cụ nấu ăn tổng hợp), sự mài mòn cơ sở hạ tầng (bụi từ các hộ gia đình, bụi thành phố, cỏ nhân tạo, bến cảng và bến du thuyền, lớp sơn bề mặt tòa nhà) cũng như từ việc cố ý đổ các loại chất tẩy rửa vào nước thải.

Vi nhựa từ hoạt động trên biển: Dù chỉ chiếm tỷ lệ nhỏ, nhưng hoạt động hàng hải – du lịch biển – khai thác thủy sản vẫn phát sinh lượng vi nhựa đáng lo ngại như việc giặt giũ và sử dụng các hóa mỹ phẩm trên các tàu du lịch, mài mòn sơn tàu, hư hỏng lưới, dây thừng và thiết bị đánh bắt, rò rỉ hạt nhựa từ hàng hóa, phá dỡ tàu biển. Đặc biệt, việc vệ sinh và phun cát làm sạch thân tàu khiến lượng lớn vi nhựa (sơ cấp và thứ cấp) rơi trực tiếp xuống biển.

Hệ thống xử lý nước thải: Nhiều nghiên cứu đã chứng minh, các nhà máy xử lý nước thải thông thường không thể giữ lại hoặc xử lý vi nhựa, một phần lắng lại trong bùn thải, một phần theo dòng nước đã xử lý chảy vào sông hồ, một phần phát tán trở lại môi trường khi bùn thải được xử lý thành phân bón sử dụng cho nông nghiệp.

Vì sao ô nhiễm vi nhựa cần được quan tâm đặc biệt?

Vi nhựa không phân hủy mà chỉ phân rã thành mảnh nhỏ hơn. Chúng hấp thụ các chất độc như PCB, PAH, có thể đi vào chuỗi thức ăn. Các nhà khoa học đã được phát hiện sự xuất hiện của vi nhựa trong máu người, nhau thai, phổi, phân, và trong nhiều loài thủy sản.

Vi nhựa đang tác động tiêu cực tới hệ sinh thái, gây tổn thương mô, thay đổi hành vi, giảm khả năng sinh sản của sinh vật. Nhiều quốc gia đã cấm vi nhựa trong mỹ phẩm, tăng cường quản lý hạt nhựa công nghiệp, giám sát vi nhựa trong nước uống và hải sản.

Vi nhựa là thách thức môi trường toàn cầu với tốc độ lan rộng nhanh chóng và mức độ ảnh hưởng sâu đến sức khỏe con người và hệ sinh thái. Hiểu rõ nguồn gốc và con đường phát sinh vi nhựa là bước đầu tiên để xây dựng các giải pháp kiểm soát hiệu quả: từ thay đổi sản xuất, tiêu dùng cho tới tăng cường hệ thống xử lý nước thải, kiểm soát bụi đô thị và giám sát rò rỉ hạt nhựa công nghiệp.

Việc nghiên cứu và hành động ngay hôm nay sẽ giúp giảm ô nhiễm vi nhựa và bảo vệ an toàn môi trường sống cho các thế hệ tương lai.