Nhựa từng được xem là một trong những phát minh mang tính cách mạng của thế kỷ 20. Thế nhưng ngày nay lại trở thành một trong những thách thức môi trường lớn nhất toàn cầu. Ảnh minh họa

Hạt vi nhựa đi vào chuỗi thức ăn như thế nào?

Khi hạt vi nhựa hòa vào nguồn nước, chúng sẽ hấp thụ các hóa chất ô nhiễm trong nước ở nồng độ dạng vết và trở nên rất độc, chẳng hạn như kim loại nặng, hydrocacbon thơm đa vòng (PAH), polychlorinated biphenyls (PCB), thuốc trừ sâu clo hữu cơ (OCP), dược phẩm và các chất phụ gia công nghiệp rửa trôi, như ete diphenyl polybromated (PBDEs), được sử dụng làm chất chống cháy brom hóa, chất ổn định nhiệt chì và chất làm dẻo phthalate.

Vì đặc tính không tan và khó phân hủy nên có hàng nghìn hạt vi nhựa bị tích lại trong cơ thể thực vật, động vật theo chuỗi thức ăn. Việc sử dụng các sinh vật biển và sản phẩm từ biển có chứa vi nhựa (thậm chí cả trong muối ăn) làm thức ăn gây ảnh hưởng nghiêm trọng đến sức khỏe con người.

Sự hấp thụ vi nhựa trong môi trường biển từ các loài sinh vật. Nguồn: Lusher A., 2015

Theo kết quả nghiên cứu do các nhà khoa học ở Hàn Quốc và tổ chức Greenpeace Châu Á thực hiện, có đến 90% sản phẩm muối ăn được lấy mẫu từ nhiều nơi trên thế giới bị nhiễm hạt vi nhựa, ngoài ra, 83% mẫu nước xét nghiệm trên thế giới có chứa các hạt vi nhựa. Cứ mỗi một hạt vi nhựa vỡ sẽ sản sinh ra rất nhiều chất độc có thể gây nguy hiểm đến sức khỏe con người như gây mất cân bằng hoóc-môn, mắc các căn bệnh về thần kinh, các bệnh hô hấp, ảnh hưởng đến cấu trúc não bộ, gây tăng động, suy yếu và biến đổi hệ miễn dịch cùng hàng loạt những nguy cơ khác.

Ô nhiễm thủy sản do vi nhựa đang ngày càng trở thành mối quan tâm trên toàn cầu. Nhiều nghiên cứu đánh giá về ảnh hưởng của vi nhựa đã được thực hiện trong những năm gần đây, trong đó các nhà nghiên cứu đã tập trung vào các tác động của vi nhựa đối với an ninh lương thực và sức khỏe con người.

Theo nghiên cứu được công bố năm 2017 của một nhóm các nhà khoa học do Nicolas Christian Ory dẫn đầu, nhiều loài cá và động vật có vỏ đã được báo cáo là bị nhiễm vi nhựa, trong đó 80% cá nục được lấy mẫu tại bờ biển Rapa Nui (thuộc vùng Vòng xoáy Nam Thái Bình Dương) đã ăn phải vi nhựa vì nhầm tưởng là con mồi tự nhiên của chúng. Một nghiên cứa khác cũng đã đánh giá việc ăn phải vi nhựa của 26 loài cá trong các môi trường sống khác nhau ngoài khơi bờ Biển Đỏ của Ả Rập Xê Út cho thấy vi nhựa được tìm thấy trong 14,6% số cá được lấy mẫu.

Vi nhựa cũng đã được tìm thấy trong loài có vỏ, trong đó hến và hàu chứa tương ứng trung bình 0,36 ± 0,07 hạt/g và 0,47 ± 0,16 hạt/g. Nghiên cứu này cũng chỉ ra rằng người tiêu dùng ở châu Âu có thể ăn lên tới 11.000 hạt vi nhựa hằng năm. Một nghiên cứu về hàu nuôi trên bờ biển Trung Quốc cho thấy 84% số hàu được lấy mẫu bị nhiễm vi nhựa, với hàm lượng trung bình 0,62 hạt/g.

Kiểm tra 9 loài có vỏ tại một chợ thủy sản ở Trung Quốc thì cả 9 loài đều tìm thấy vi nhựa từ 2,1 đến 10,5 hạt/g, trong đó ngao là loài có hàm lượng vi nhựa cao nhất. Kiểm tra những con vẹm đã chế biến sẵn ở các chợ tại 6 địa điểm khác nhau trên khắp Vương quốc Anh cũng cho thấy hàm lượng vi nhựa cao hơn (1,4 hạt/g) so với những con được cung cấp sống (0,9 hạt/g).

Điều này cho thấy quá trình sơ chế vẹm trước khi nấu là một nguyên nhân dẫn đến thực phẩm bị nhiễm vi nhựa do không đủ tiêu chuẩn vệ sinh an toàn thực phẩm. Khảo sát sự hiện diện của vi nhựa trong 4 loài hai mảnh có vỏ từ 3 thành phố lớn của Hàn Quốc cũng cho thấy hàm lượng trung bình của vi nhựa trong 4 loài này là 0,15 ± 0,20 hạt/g. Ước tính dân số Hàn Quốc hấp thụ 212 hạt/người/năm từ việc tiêu thụ động vật có vỏ. Tất cả bằng chứng này cho thấy rằng việc ăn phải vi nhựa trong các sinh vật sống dưới nước đang tạo ra một con đường để chất thải và chất gây ô nhiễm xâm nhập vào cơ thể của chúng ta.

Bên cạnh sự hiện diện vi nhựa trong môi trường biển, các nhà nghiên cứu cũng đã tìm thấy sự xuất hiện của vi nhựa trong các loài ốc ăn được. Các sản phẩm khác được dùng làm thực phẩm hoặc dùng để nấu nướng cũng đã được chứng minh có thể bị nhiễm vi nhựa. Vi nhựa đã được tìm thấy trong nước khoáng đóng chai, bia, nước máy, muối ăn, thực phẩm đóng hộp, mật ong và đường.

Con đường phơi nhiễm chính của con người với vi nhựa

Đường đi của vi nhựa từ chuỗi thức ăn đến cơ thể con người. Nguồn: Enrique (2019)

Các nguồn phơi nhiễm chính của con người với vi nhựa là qua đường hô hấp, nuốt phải và tiếp xúc với da. Vi nhựa trong không khí mà con người hít vào chủ yếu đến từ vải sợi tổng hợp, lốp xe cao su tổng hợp dạng bột và bụi thành phố. Ăn hải sản và các loại thực phẩm khác bị ô nhiễm và uống nước bị ô nhiễm là con đường dẫn vi nhựa đến hệ tiêu hóa.

Mặc dù da người ngăn cản vi nhựa và các chất gây ô nhiễm khác trực tiếp đi qua, nhưng một số trường hợp xâm nhập có thể xảy ra, đó là qua tuyến mồ hôi, vết thương hở trên da hoặc nang lông.

Tuy nhiên nguồn phơi nhiễm vi nhựa từ hải sản và môi trường mới là mối đe dọa cao hơn. Do tác động của thời tiết, rửa trôi các chất phụ gia nhựa, mônôme còn sót lại, tương tác lâu dài với các chất ô nhiễm độc hại khác gây nhiều nguy cơ đối với sức khỏe con người.

Sau khi ăn phải vi nhựa, các hạt nhỏ hơn 150 µm có thể di chuyển đến hệ tuần hoàn và bạch huyết, nhưng sự hấp thụ dự kiến ​​sẽ ít hơn 0,3% so với việc hấp thụ thông qua hệ tiêu hóa. Sự hấp thụ xảy ra thông qua quá trình ẩm bào và thực bào; các tế bào M (Microfold cells) trong các màng Peyer là nơi hấp thu chính để các hạt nano đi vào hệ tuần hoàn và qua hệ bạch huyết. Chỉ các hạt nhỏ hơn hoặc bằng 20 µm mới có thể xâm nhập vào một số cơ quan nhất định và các hạt nhựa có kích thước nano nhỏ nhất có thể tiếp cận tất cả các cơ quan và được vận chuyển qua màng tế bào. Tác động trực tiếp của các hạt nano là gây độc tế bào, gây viêm và tạo ra các loại oxy phản ứng.

Một chất phụ gia nhựa phổ biến là bisphenol A (BPA), được sử dụng làm chất chống oxy hóa hoặc vật liệu ổn định (stabilizing material). BPA có thể gây ra các tác động phá vỡ nội tiết. Nó có thể tách ra khỏi nhựa tổng hợp (polycarbonate), bám vào thức ăn hoặc đồ uống của con người. Các nghiên cứu đã báo cáo sự ô nhiễm BPA trong cá ngừ, thịt và nước máy.

BPA cũng có thể góp phần vào sự phát triển của bệnh béo phì bằng cách làm rối loạn các thụ thể alpha và beta trong các mô mỡ, ảnh hưởng đến mức độ hormone mô mỡ và can thiệp vào hoạt động của các chất điều hòa lipoprotein lipase, aromatase và lipogenesis. Đó cũng là tác nhân có thể gây ra ung thư vú, ung thư tuyến tiền liệt ở động vật có vú và có thể thúc đẩy hình thành các loại ung thư tương tự ở người.

Các hợp chất hóa học khác có trong nhựa vi nhựa như polyvinyl clorua monome, PAHs, PCBs, OCPs, PBDEs, cả các chất chuyển hóa chúng, có thể trở thành chất gây ung thư, gây đột biến và gây rối loạn nội tiết sau khi xâm nhập vào cơ thể thông qua đường ăn uống.

Có thể khẳng định, vi nhựa đã trở nên phổ biến trong thực phẩm và đồ uống của con người. Mặc dù nồng độ có thể thấp, nhưng nếu tiếp xúc và hấp thụ lâu dài sẽ gây ra mối đe dọa tiềm tàng đối với sức khỏe con người. Trong bối cảnh các sản phẩm nhựa ngày càng phổ biến, việc quản lý rác thải nhựa trở thành vấn đề cấp thiết. Con người cần chung tay hành động để hạn chế tối đa ô nhiễm vi nhựa vì một tương lai an toàn cho hệ sinh thái và thế hệ mai sau.