Nhiều người hút thuốc để giảm căng thẳng nhưng thực tế, nicotine trong thuốc lá có thể làm tăng căng thẳng và lo âu, tạo ra một vòng luẩn quẩn. Thuốc lá chỉ mang lại cảm giác thư giãn tạm thời, nhưng về lâu dài, nó có thể gây hại cho sức khỏe thể chất và tinh thần.

Thực trạng sử dụng thuốc lá tại Việt Nam

Trong những năm qua, với những nỗ lực của Bộ Y tế và các bộ, ngành, địa phương, công tác phòng chống tác hại của thuốc lá đạt được những kết quả quan trọng. Tuy nhiên, Việt Nam vẫn là một trong 15 nước có số người hút thuốc lá nhiều nhất trên thế giới và là quốc gia đứng thứ 3 trong khu vực ASEAN có số người trưởng thành hút thuốc lá cao nhất chỉ sau Indonesia và Philippines.

Việc sử dụng thuốc lá sẽ ảnh hưởng nghiêm trọng đến sức khỏe của con người. Theo Tổ chức Y tế thế giới, mỗi năm thế giới có khoảng 40.000 người tử vong vì các bệnh liên quan đến thuốc lá và dự báo đến năm 2030 sẽ tăng hơn 70.000 người tử vong/năm nếu các biện pháp phòng chống tác hại thuốc lá hiệu quả không được thực hiện. Tại Việt Nam, những căn bệnh của con người có tới 25 căn bệnh liên quan đến thuốc lá có nguy cơ gây tử vong hàng đầu như đột quỵ, bệnh mạch vành, bệnh phổi tắc nghẽn mạn tính, ung thư phổi. Trong đó, tỷ lệ bệnh nhân khi hút thuốc lá có nguy cơ bị ung thư phổi lên tới 96,8%.

Tại Việt Nam, với hơn 15 triệu người hút thuốc, việc sử dụng thuốc lá hiện đang gây ra gánh nặng bệnh tật và tử vong sớm, với con số ước tính lên tới hơn 100.000 ca tử vong mỗi năm.

Trong đó, 84.500 người tử vong do các bệnh liên quan đến hút thuốc chủ động, và 18.800 người tử vong do các bệnh liên quan đến hút thuốc thụ động. Việc sử dụng thuốc lá đang gây ra gánh nặng nghiệm trọng, và ngày càng gia tăng về bệnh tật và tử vong sớm, cũng như chi phí y tế.

Nghiên cứu của Hội Kinh tế y tế Việt Nam năm 2022 cũng cho thấy, chi phí y tế cho điều trị và mất sức lao động, do bệnh tật và tử vong sớm liên quan đến sử dụng thuốc lá hàng năm ở Việt Nam ước tính là 108 nghìn tỷ đồng (tương đương 1,14% GDP). Con số này lớn hơn 5 lần so với đóng góp của nguồn thu thuế từ sản phẩm thuốc lá cho ngân sách quốc gia.

Bộ Y tế cho biết với sự nỗ lực của các Bộ, ngành, các tỉnh, thành phố và sự hỗ trợ của Quỹ Phòng, chống tác hại của thuốc lá, hơn 10 năm qua, công tác phòng chống tác hại thuốc lá tại Việt Nam đã đạt được nhiều kết quả.

Tỷ lệ sử dụng thuốc lá điếu trong nam giới trưởng thành tại Việt Nam giảm, trung bình giảm 0,5% mỗi năm. Tỷ lệ hút thuốc lá điếu ở thanh thiếu niên 13-15 tuổi giảm từ 2,5% năm 2014, xuống còn 1,9% năm 2022.

Tuy vậy, Việt Nam vẫn là 1 trong 15 quốc gia có tỷ lệ nam giới trưởng thành hút thuốc lá cao nhất trên thế giới. Hiện nay, công tác phòng, chống tác hại của thuốc lá đang gặp rất nhiều khó khăn, ảnh hưởng tới các kết quả đã đạt được trong thời gian qua. Đồng thời, ảnh hưởng tới các nỗ lực trong việc đạt mục tiêu giảm tỷ lệ hút thuốc theo Chiến lược quốc gia về phòng chống tác hại thuốc lá đến năm 2030.

Theo Bộ Y tế, một số khó khăn chủ yếu phải kể đến như sự xuất hiện của các sản phẩm thuốc lá mới, chủ yếu là thuốc lá điện tử, thuốc lá nung nóng. Mặc dù các nhà sản xuất thuốc lá điện tử, thuốc lá nung nóng vẫn tuyên bố các sản phẩm này là ít hại, và là giải pháp thay thế sản phẩm thuốc lá có hại cho những người nghiện mà không cai được.

Tuy nhiên, thực tiễn cho thấy các sản phẩm này nhắm tới một lượng lớn người chưa từng hút thuốc (bao gồm cả phụ nữ và trẻ em) thông qua hương vị, mẫu mã sản phẩm, cùng với sự thay đổi không ngừng các cách thức quảng bá gây hiểu lầm, rằng thuốc lá mới không có hại để thu hút người sử dụng thuốc lá, đặc biệt là thanh thiếu niên.

Bên cạnh đó, giá thuốc lá ở Việt Nam thuộc hàng thấp nhất trên thế giới. Theo báo cáo của Tổ chức Y tế Thế giới, giá thuốc lá ở Việt Nam đứng thứ 15, gần thấp nhất trong số 19 nước trong khu vực Tây Thái Bình Dương.

Giá thuốc lá rẻ khiến người có thu nhập thấp và người mới hút, kể cả trẻ em dễ dàng tiếp cận, dẫn đến nghiện sớm và gia tăng nguy cơ bệnh tật, tử vong.

Nguyên nhân chính của giá thuốc lá thấp vì thuế thuốc lá của Việt Nam đang rất thấp. Mức thuế tính trên giá bán lẻ của Việt Nam (36%) thấp hơn mức trung bình của các quốc gia có thu nhập trung bình (59%), và cách xa so với khuyến cáo của Tổ chức Y tế Thế giới (75%).

So với các nước ASEAN, thuế tính trên giá bán lẻ thuốc lá của Việt Nam cũng ở mức rất thấp. Mức thuế trên giá bán lẻ của Thái Lan là 78,6%, Phillipines 71,3% và Singapore 67,5%.

Tăng thuế thuốc lá, ngăn chặn người trẻ tiếp cận

Theo khuyến nghị của Tổ chức Y tế thế giới, thuế thuốc lá nên chiếm ít nhất 75% giá bán lẻ để đạt hiệu quả tối ưu trong việc giảm tiêu thụ. Hệ thống thuế cần được thiết kế để tăng giá thuốc lá theo thời gian, tính đến yếu tố lạm phát và tăng trưởng kinh tế. Trong đó, thuế tuyệt đối hoặc hệ thống thuế hỗn hợp được coi là lựa chọn ưu việt hơn so với thuế theo tỷ lệ giá. Thuế tuyệt đối, với một mức cố định áp dụng cho mỗi đơn vị thuốc lá, giúp kiểm soát giá bán lẻ tốt hơn và giảm tiêu thụ hiệu quả hơn. Ngoài ra, cấu trúc thuế đơn giản, không phân biệt theo đặc tính sản phẩm, ngăn ngừa tình trạng người tiêu dùng chuyển sang các nhãn hiệu giá rẻ hơn khi thuế tăng.

Việt Nam hiện đang áp dụng thuế tiêu thụ đặc biệt theo tỷ lệ, dựa trên giá bán của nhà sản xuất, nhưng hệ thống này tồn tại nhiều hạn chế. Cơ sở thuế thấp dẫn đến mức thuế không đủ cao để tác động đáng kể lên giá bán lẻ. Lộ trình tăng thuế chậm cũng khiến cho giá thuốc lá đang ngày càng rẻ so với thu nhập, dẫn đến sức mua thuốc lá tăng.

Nhiều hoạt động quảng cáo thuốc lá mới nhằm vào giới trẻ.

Để cải thiện hiệu quả chính sách thuế, Tổ chức Y tế thế giới khuyến nghị, Việt Nam áp dụng một hệ thống thuế tiêu thụ đặc biệt hỗn hợp với thuốc lá, bằng cách bổ sung thuế tuyệt đối bên cạnh mức thuế theo tỷ lệ hiện có. Để đạt được điều này, thuế tuyệt đối cần được áp ở mức cao tối ưu nhất có thể ít nhất là 5.000 đồng/bao vào năm 2026 và tăng dần để đạt 15.000 đồng/bao vào năm 2030.

Phương án này sẽ giúp tăng tỷ trọng thuế trên giá bán lẻ thuốc lá lên mức 65.3% vào 2030 - gần đạt mức khuyến nghị của Tổ chức Y tế thế giới; giảm tỷ lệ sử dụng thuốc lá ở nam và nữ giới trưởng thành lần lượt xuống dưới 36% và 1% - đạt mục tiêu Chiến lược quốc gia về Phòng, chống tác hại thuốc lá đặt ra vào năm 2030; đồng thời tăng đáng kể nguồn thu thuế thuốc lá hằng năm cho ngân sách Nhà nước.

Giá thuốc lá rẻ làm tăng khả năng tiếp cận và mua thuốc lá của thanh thiếu niên và người nghèo. Do vậy, thuế thuốc lá được coi là một trong các biện pháp hữu hiệu nhất để ngăn chặn người trẻ bắt đầu hút thuốc và giúp người đang hút thuốc cai thuốc.