Ô nhiễm môi trường từ thuốc bảo vệ thực vật trên địa bàn tỉnh Quảng Trị

Báo động tình trạng lạm dụng thuốc BVTV

Nông dân phun thuốc BVTV nhưng thiếu bảo hộ lao động

Với diện tích gieo trồng trung bình mỗi năm khoảng 80.000 ha, nhu cầu sử dụng thuốc BVTV ở Quảng Trị tương đối lớn. Để đáp ứng nhu cầu sản xuất nông nghiệp, các sản phẩm vật tư nông nghiệp trong đó có các loại thuốc BVTV nhập vào thị trường tỉnh ngày càng đa dạng, phong phú về chủng loại và chất lượng. Tuy nhiên, giữa “ma trận” các sản phẩm thuốc BVTV thì việc mua, bán, sử dụng thuốc BVTV đang đặt ra nhiều vấn đề đáng lo ngại.

Trên 57% cơ sở kinh doanh thuốc BVTV “chui”

Trong vai người dân, chúng tôi đến chợ Thuận, xã Triệu Thuận (huyện Triệu Phong) tìm mua thuốc BVTV thì được tiểu thương ở đây giới thiệu đến một quầy hàng tạp hóa giữa chợ. Theo quan sát của phóng viên, quầy hàng này bán đủ các loại từ phân bón, thức ăn chăn nuôi, đồ dùng gia dụng và cả thuốc BVTV. Thời điểm chúng tôi đến, vài nông dân đang chăm chú chọn thuốc BVTV được bày trong một thùng giấy cát tông đặt giữa sàn nhà.

Theo người chủ cửa hàng, cần mua thuốc trừ sâu loại nào cửa hàng cũng có. Tuy nhiên, muốn phun sâu mau chết thì chọn những loại độc tố cao. Nông dân ở đây quá quen với nhãn mác các loại thuốc, mỗi khi có nhu cầu phun thì họ chủ động vào hàng chọn thuốc.

Khi được hỏi về số lượng, chủng loại thuốc đang bày bán, chủ cửa hàng cho biết, do bán nhiều mặt hàng nên cũng không thể nhớ hết được. Bây giờ cách sử dụng, liều dùng loại nào cũng có trên bao bì, cứ làm theo hướng dẫn của nhà sản xuất chứ có khó gì đâu? Tình trạng bán thuốc BVTV lẫn lộn giữa các mặt hàng khác đang diễn ra nhiều địa phương, đặc biệt là ở các chợ vùng nông thôn.

Tại chợ Cầu (huyện Gio Linh) có hai quầy hàng tạp hóa giữa chợ có bán thuốc BVTV, hoặc chợ Nam Đông (huyện Gio Linh) cũng bán thuốc BVTV lẫn lộn với giữa các mặt hàng thức ăn gia súc, đồ dùng gia dụng hay chợ Do (huyện Vĩnh Linh), chợ Ái Tử (huyện Triệu Phong)… cũng có thuốc BVTV được bày bán lẫn lộn trong các ki ốt bán thức ăn chăn nuôi, quầy hàng gia vị, thực phẩm...

Những cơ sở kinh doanh thuốc BVTV kèm với những mặt hàng khác trên địa bàn tỉnh hiện nay đều là những cơ sở kinh doanh, buôn bán thuốc BVTV không được cấp phép, hoạt động lén lút. Theo thống kê của ngành chức năng, trong tỉnh Quảng Trị hiện có 187 cơ sở kinh doanh thuốc BVTV nhưng chỉ có 80 cơ sở được cấp phép. Như vậy trên 57% cơ sở kinh doanh thuốc BVTV không phép, không đủ điều kiện hoạt động.

Với những điểm bán thuốc BVTV không phép này, ngoài việc không đảm bảo điều kiện cơ sở vật chất về nhà kho kín chứa thuốc, không có danh mục thuốc, không có niêm yết giá thì người bán cũng không có chứng chỉ chuyên môn về lĩnh vực trồng trọt và BVTV nên việc tư vấn, giới thiệu thuốc BVTV không thể chính xác.

Do không bán thuốc đúng với loại bệnh của cây trồng cũng như không biết cách tư vấn thời điểm phun thuốc, liều lượng và kỹ thuật phun thuốc cho người mua dẫn đến tình trạng lạm dụng thuốc BVTV trong sản xuất nông nghiệp ngày càng tăng, tiềm ẩn nguy cơ ô nhiễm môi trường, đe dọa sức khỏe cộng đồng.

Nông dân sử dụng thuốc BVTV theo... cảm tính

Trung bình mỗi năm Quảng Trị sử dụng 160 tấn thuốc BVTV. Tuy nhiên, việc sử dụng thuốc BVTV của nông dân hiện nay chủ yếu theo cảm tính. Gặp một nông dân tìm mua thuốc diệt rầy cho lúa ở chợ Cầu (huyện Gio Linh) chúng tôi hỏi về kinh nghiệm sử dụng thuốc BVTV trong sản xuất lúa thì được biết, hiện cây lúa trên địa bàn tỉnh đang bị rầy và bệnh lùn sọc đen gây hại. Nông dân thường tự tìm đến các cửa hàng bán thuốc BVTV mua thuốc về phun.

Tuy nhiên, do thị trường có quá nhiều loại thuốc diệt rầy, đọc hướng dẫn trên bao bì thì thấy loại nào cũng tốt nên không biết mua loại nào cho đúng. Nông dân mua thuốc thường theo hàng xóm dùng loại nào hiệu quả thì mua theo hoặc đến quầy bán thuốc BVTV hỏi. Người bán thuốc BVTV thường tư vấn những dòng sản phẩm mới, độc tính mạnh để phun sâu bệnh. Cũng vì thế việc sử dụng thuốc BVTV của nông dân rất cảm tính và đang bị lạm dụng.

Hỏi về quy trình chăm bón cây lúa, chúng tôi mới biết hạt lúa giống từ khi gieo xuống ruộng 3 ngày đã phun thuốc diệt cỏ, 15 ngày sau phun thêm một đợt thuốc diệt có chát, cỏ mật. Lúa đẻ nhánh phun thuốc rầy. Sau khi bón thúc đòng nếu rầy, đạo ôn xuất hiện trở lại thì tiếp tục phun thuốc. Rồi cao điểm là khi lúa ôm trổ đòng đến đỏ đuôi, giai đoạn này lúa hay bị bệnh khô vằn, lem lép hạt nên lại phun...

Nhiều người mua thuốc BVTV về còn tự ý tăng nồng độ thuốc cao hơn khuyến cáo hoặc pha trộn nhiều loại thuốc trong một lần phun... Một bộ phận không nhỏ nông dân, nhất là ở vùng miền núi, sâu xa, người dân còn khá mơ hồ về các đối tượng dịch gây hại, về việc sử dụng thuốc BVTV 4 đúng (đúng thuốc, đúng lúc, đúng liều lượng - nồng độ và đúng cách) cũng như việc thu gom, vận chuyển và xử lý bao gói thuốc BVTV sau sử dụng. Theo một điều tra của ngành nông nghiệp tỉnh, khoảng 76% nông hộ được khảo sát thường vứt bỏ vỏ thuốc BVTV sau khi sử dụng ngay tại nơi phun thuốc.

92% nông dân được khảo sát thường rửa bình phun thuốc BVTV ngay trong kênh nội đồng hoặc trong các mương, ao trong ruộng. Nước thải từ việc rửa các dụng cụ phun thuốc được đổ ngay trong ruộng. Những người còn lại mang bình phun thuốc rửa và đổ nước thải trực tiếp trong kênh mương.

Thói quen này đã đưa một dư lượng thuốc BVTV đáng kể vào nước trong kênh mương, gây ô nhiễm nguồn nước mặt. Có thể thấy việc dễ dàng mua, bán, sử dụng thuốc BVTV khiến nông dân không mấy quan tâm đến những hậu quả khi lạm dụng thuốc BVTV. Điều này không chỉ làm tăng chi phí sản xuất mà nguy hại hơn là tác động xấu đến môi trường đất, nước, không khí, giảm giá trị nông sản và ảnh hưởng đến sức khỏe cộng đồng.

Ẩn họa từ các kho thuốc bảo vệ thực vật trong khu dân cư

Khu đất vốn là kho thuốc BVTV cạnh nhà dân ở đội 3, thôn Đại Hào, xã Triệu Đại, Triệu Phong

Trong quá trình tìm hiểu thông tin về kho thuốc BVTV trước đây của Hợp tác xã nông nghiệp Thanh Sơn, ở đội 4, thôn Cam Lộ, xã Cam Thanh, huyện Cam Lộ, chúng tôi tình cờ gặp ông Trần Đăng Trâm, nguyên cán bộ của HTX. Theo của lời kể của ông Trâm, kho thuốc BVTV của HTX xây dựng khoảng năm 1985, sử dụng trong khoảng 10 năm thì đóng cửa. Thời kỳ đó thuốc BVTV chủ yếu là các loại hóa chất thuộc nhóm POPs như DDT, 666, Aldrin, Vofatoc, Falizan, Bi-58, Metafot và Basudin... là những loại thuốc rất độc hại, rất bền trong môi trường nên rất khó phân hủy sinh học.

Bây giờ không hiểu sao khu vực này không có biển báo nguy hiểm để cảnh báo cho người dân. Trên chính mảnh đất đã từng là kho chứa thuốc trừ sâu ấy, hơn chục năm nay gia đình chị Võ Thị Tâm đang sinh sống. Khi chúng tôi đến nhà, chị Tâm đi vắng, chỉ có bà Hồ Thị Hường, mẹ ruột chị Tâm tiếp chuyện. Bà Hường cho hay, từ khi làm nhà trên khu vực này đến nay, mỗi khi trời trở mưa là không chỉ gia đình con gái bà mà những hộ xung quanh vẫn nghe mùi thuốc sâu bốc lên nồng nặc, khó chịu. Ngoài nước uống là dùng nước sạch của nhà máy nước thì hiện tại, gia đình con gái bà vẫn phải dùng nguồn nước giếng khoan để tắm, giặt.

Bà Hồng còn chia sẻ thêm, sau khi làm nhà sinh sống ở đây được ít năm thì con rể của bà đột ngột mắc bệnh ung thư, qua đời. Tình trạng sống chung cùng nguy cơ ô nhiễm môi trường do thuốc BVTV cũng đang diễn ra với nhiều hộ dân khác như chị Nguyễn Thị Hai, ở thôn Đại Hào, xã Triệu Đại, ông Trần Toàn, thôn Gia Độ, xã Triệu Độ, ông Đoàn Thanh Tuấn, khu vực 6, xã Triệu Thuận (huyện Triệu Phong), ông Trương Văn Tiếu (khóm 11, thị trấn Bến Quan, Vĩnh Linh), chị Văn Thị Mỹ Nhung (Hải Quy, Hải Lăng)…

Khi tìm hiểu thông tin từ gia đình ông Trần Toàn, sinh sống ngay bên cạnh kho thuốc sâu của HTX Bắc Độ, thôn Gia Độ, xã Triệu Độ (Triệu Phong), chúng tôi được biết thêm con trai ông là anh Trần Phước An (SN 1990) khi sinh ra đã bị dị tật bẩm sinh ở chân và anh Hoàng Kim Quý (SN 1989), ở cạnh nhà ông Toàn cũng bị bệnh tật tương tự. Trong danh mục thống kê 52 điểm ô nhiễm thuốc trừ sâu trên địa bàn toàn tỉnh Quảng Trị, có rất nhiều điểm nằm trong khuôn viên các trường học như khuôn viên Trường Mầm non Gio Sơn (thôn Nam Đông, xã Gio Sơn, huyện Gio Linh);Trường Tiểu học số 2 xã Triệu Long, huyện Triệu Phong; Trường Tiểu học Kim Đồng (phường 4, thành phố Đông Hà)…

Quy chuẩn kỹ thuật quốc gia (QCVN) về dư lượng hóa chất BVTV ở những địa điểm này đều vượt chuẩn hàng ngàn lần, có nơi lên đến hàng triệu lần. Cụ thể, theo kết quả khảo sát của Sở Tài nguyên và Môi trường, một số kho thuốc có chỉ số chất độc vượt hàng trăm, thậm chí hàng triệu lần QCVN như kho thuốc của HTX nông nghiệp Quyết Tiến, xã Hải Quy (Hải Lăng) chỉ tiêu 666 vượt QCVN 1.373 lần; chỉ tiêu DDT vượt QCVN 2.168.024 lần; kho thuốc BVTV trong khuôn viên Trường Tiểu học số 2, xã Triệu Long (Triệu Phong) chỉ tiêu DDT vượt 5.927 lần; kho thuốc của HTX sản xuất nông nghiệp Trà Lộc, xã Hải Xuân (Hải Lăng) chỉ tiêu DDT vượt QCVN 5.137 lần; kho thuốc trong vườn nhà ông Trần Toàn, ở thôn Gia Độ, xã Triệu Độ (Triệu Phong) chỉ tiêu DDT vượt QCVN 125.000 lần; kho thuốc BVTV trong vườn nhà ông Trương Văn Tiếu, ở khóm 11, thị trấn Bến Quan (Vĩnh Linh) có chỉ tiêu 666 vượt QCVN 4.924 lần, chỉ tiêu DDT vượt QCVN 87.145 lần…

Mặc dù biết mối hiểm nguy khi ở gần nơi từng là địa điểm chứa thuốc BVTV, nhưng hầu hết nhà dân và các công trình công cộng như trường học đều được xây dựng lâu năm nên việc di dời là rất khó khăn. Chị Nguyễn Thị Hai, ở đội 3, thôn Đại Hào, xã Triệu Đại (Triệu Phong), hơn hai mươi năm nay sống trên mảnh đất từng là kho chứa thuốc BVTV của HTX Đại Hào (cũ) cho biết: “Hồi năm 1996 đến đây làm nhà, thấy cảnh người ta phá kho thuốc, tiêu hủy các loại thuốc còn lại có mùi hôi rất khó chịu thì cũng thấy hơi lo, nhưng cũng không rõ nó độc cỡ nào. Bây giờ ở lâu thì thành quen, dù trở trời cũng thấy bốc mùi khó chịu từ khu vực đó. Nước giếng khoan chỉ phục vụ tắm giặt chứ không dám dùng để nấu ăn uống, hàng ngày gia đình tôi phải đi lấy nước sạch trong khuôn viên chùa Phúc Lộc hoặc HTX Đại Lộc.

Thời gian gần đây cũng có nhiều đoàn của cơ quan chức năng về đây lấy mẫu đất, mẫu nước để xét nghiệm mức độ độc hại, nhưng đến nay chúng tôi cũng chưa có thêm thông tin hay được báo lại kết quả như thế nào”. Những hợp chất nguy hại trong thuốc BVTV ngấm vào trong đất sẽ gây ô nhiễm nguồn nước. Và tất nhiên, những sản phẩm nông nghiệp được trồng trọt, sản xuất ở khu vực bị ô nhiễm cũng sẽ bị ảnh hưởng và tác động đến sức khỏe con người. Việc triển khai xử lý các điểm tồn dư thuốc BVTV chắc chắn sẽ có nhiều khó khăn và cần nhiều thời gian, kinh phí, tuy nhiên đây chính là vấn đề cấp bách hiện nay để sớm trả lại môi trường sinh sống an toàn cho người dân.

Đâu là giải pháp?

Các khóa tập huấn về sử dụng thuốc BVTV giúp ích cho nông dân trong bảo vệ cây trồng

Trước mắt, tỉnh cần lập đoàn thanh tra liên ngành, kiên quyết đình chỉ hoạt động các cơ sở bán thuốc BVTV “chui” đang hoạt động trên địa bàn. Với những cơ sở kinh doanh thuốc BVTV có giấy phép nhưng bán hàng kém chất lượng, thuốc ngoài danh mục, hàng không rõ nguồn gốc cần xử phạt nghiêm, thậm chí thu hồi giấy phép. Trong quản lý hoạt động kinh doanh, sử dụng thuốc BVTV, ngoài vai trò quản lý nhà nước của cơ quan chuyên môn thì vai trò của UBND các huyện, thị xã, thành phố cũng rất quan trọng.

Do vậy, bên cạnh tăng cường công tác quản lý, kiểm tra và xử lý nghiêm, kịp thời các vi phạm, cần giao trách nhiệm cụ thể cho UBND cấp xã quản lý chặt chẽ việc kinh doanh, sử dụng thuốc BVTV trên địa bàn và phối hợp với Trạm BVTV cấp huyện rà soát, thống kê và hướng dẫn các cơ sở kinh doanh thuốc BVTV ký cam kết thực hiện đúng các quy định. Đẩy mạnh công tác tuyên truyền, hướng dẫn người dân sử dụng thuốc BVTV an toàn, hiệu quả. Cần hỗ trợ kinh phí của địa phương để xây dựng các bể chứa bao bì thuốc BVTV tại các nơi canh tác tập trung, đồng thời xây dựng bể đầu mối thu gom bao bì thuốc BVTV để tập kết trước khi xử lý theo đúng quy định. Bên cạnh đó, xử lý tồn lưu hóa chất BVTV là việc làm cấp thiết để trả lại môi trường sống an toàn, bảo vệ sức khỏe cho người dân.

Ngay từ năm 2014, UBND tỉnh đã ban hành Quyết định số 2424/QĐ-UBND phê duyệt danh mục xử lý 52 điểm ô nhiễm thuốc BVTV tồn đọng quá hạn, cấm sử dụng trên địa bàn tỉnh để khắc phục ô nhiễm môi trường, bảo vệ sức khỏe của người dân trong vùng ô nhiễm, nhất là với đối tượng học sinh. Theo đó, UBND tỉnh đã giao Văn phòng điều phối Chương trình mục tiêu quốc gia khắc phục ô nhiễm, cải thiện môi trường, xử lý triệt để các cơ sở gây ô nhiễm môi trường nghiêm trọng; chủ trì phối hợp với các sở, ban, ngành và UBND các huyện, thị xã, thành phố liên quan xây dựng kế hoạch, phương án xử lý…

Khó khăn lớn nhất để thực hiện việc xử lý các điểm tồn lưu thuốc BVTV đối với không riêng gì tỉnh Quảng Trị chính là kinh phí, bởi mức hỗ trợ của Trung ương là 50% dự án. Tuy nhiên, với quyết tâm trả lại môi trường sống an toàn cho người dân, tỉnh đã nỗ lực bố trí nguồn vốn để chia ra thực hiện theo từng giai đoạn, thực hiện theo phương châm giai đoạn 1 xử lý toàn bộ lượng hóa chất BVTV tồn lưu, đất nhiễm hóa chất BVTV và giai đoạn 2 tiến hành xử lý tại chỗ các vùng đệm tại 2 địa điểm.

Thời gian qua, Sở Tài nguyên và Môi trường đã tiến hành thực hiện các dự án xử lý, cải tạo và phục hồi môi trường điểm tồn lưu thuốc BVTV tại một số địa điểm. Cụ thể, đã triển khai thi công công trình cải thiện và phục hồi môi trường điểm tồn lưu hóa chất BVTV tại Nông trường Tân Lâm (cũ) xã Cam Thành, huyện Cam Lộ gồm các điểm bị ảnh hưởng là nông trường Tân Lâm, Trường Tiểu học Kim Đồng, hội trường HTX Vân An, áp dụng công nghệ ô xy hóa nâng cao kết hợp với biện pháp xử lý sinh học để xử lý triệt để tồn lưu hóa chất thẩm thấu trong đất. Đối với các điểm tại xã Trung Hải, huyện Gio Linh, Nông trường Bến Hải và Nông trường Quyết Thắng, huyện Vĩnh Linh đã hoàn thành công tác lựa chọn nhà thầu thi công xử lý.

UBND tỉnh cũng đã có quyết định phê duyệt và cấp kinh phí thực hiện các dự án xử lý ô nhiễm thuốc BVTV tại thôn Mộc Đức (xã Cam Hiếu), thôn Cam Lộ (xã Cam Thanh), huyện Cam Lộ, thôn Tân Lịch (xã Gio Bình), thôn Đồng Hòa (xã Gio Hòa), thôn Nam Đông (xã Gio Sơn) huyện Gio Linh; dự án xử lý, cải tạo và phục hồi môi trường do tồn lưu hóa chất BVTV tại các kho thuốc trên địa bàn các huyện Triệu Phong và Hải Lăng.

Tỉnh Quảng Trị đặt mục tiêu đến năm 2025 sẽ hoàn thành cơ bản việc xử lý 52 điểm ô nhiễm thuốc BVTV mức độ nghiêm trọng, dự kiến kinh phí khoảng 134 tỷ đồng. Các dự án đã khởi động, tuy nhiên trong khi chờ đến lượt được các ngành chức năng tiến hành xử lý, thì tại các địa điểm bị ảnh hưởng, chính quyền địa phương cần phải tăng cường thông báo, tuyên truyền cho người dân biết tình trạng ô nhiễm, xây dựng hàng rào cách ly, treo biển cảnh báo ở những khu vực này.

Các ngành chức năng cần khuyến cáo người dân trong vùng bị ô nhiễm không trồng và sử dụng các sản phẩm như rau màu, trái cây, không sử dụng nguồn nước ngầm, nước mặt, không tiến hành cấp đất xây dựng đối với khu vực bị ô nhiễm để hạn chế tối đa ảnh hưởng đến sức khỏe con người.

Về lâu dài tỉnh cần có chiến lược phát triển một nền sản xuất nông nghiệp bền vững, vừa nâng cao chất lượng nông sản, vừa bảo đảm an toàn vệ sinh nông sản và thân thiện môi trường, đó là hướng đến nền nông nghiệp hữu cơ. Nông nghiệp hữu cơ sẽ khai thác tổng hợp tất cả các yếu tố tự nhiên sẵn có như độ phì của đất, sử dụng nguồn gen, giống cây trồng bản địa thích nghi, khai thác hợp lý nguồn nước, thời vụ, các nguồn phân hữu cơ... từ đó loại bỏ dần sự phụ thuộc thuốc BVTV chăm sóc bảo vệ cây trồng, hạn chế tối đa dư lượng thuốc BVTV trong các sản phẩm nông sản và môi trường sống.