Đặc điểm thị trường dịch vụ thu gom, vận chuyển, tái chế, xử lý chất thải rắn sinh hoạt

Sự khác biệt của thị trường dịch vụ CTRSH

Cầu trong thị trường dịch vụ CTRSH là chủ các nguồn thải CTRSH, các đối tượng này là chủ thể trong quá trình phát triển kinh tế, xã hội; nói rộng hơn, để đảm bảo các nhu cầu thiết yếu của các tổ chức, cá nhân có cuộc sống trong lành thì Cầu trong thị trường dịch vụ CTRSH lại là Nhà nước.

Dịch vụ thu gom, vận chuyển, tái chế, xử lý CTRSH theo cơ chế thị trường khó có khả năng bù đắp chi phí và được nhà nước trợ giá sản phẩm. Trợ giá sản phẩm là khoản hỗ trợ tài chính của ngân sách nhà nước theo mức cố định tính trên từng đơn vị sản phẩm, dịch vụ công ích cho nhà sản xuất và cung ứng sản phẩm, dịch vụ công ích để sản xuất và cung ứng sản phẩm, dịch vụ công ích do Nhà nước đặt hàng; Mức trợ giá sản phẩm, dịch vụ công ích là phần chênh lệch giữa giá tiêu thụ theo quy định của Nhà nước với chi phí hợp lý của nhà sản xuất và cung ứng sản phẩm, dịch vụ công ích để sản xuất và cung ứng sản phẩm, dịch vụ công ích do Nhà nước đặt hàng [Khoản 2 và 3, Điều 3; 1].

Phương thức cung ứng dịch vụ CTRSH được cơ quan, tổ chức có thẩm quyền tổ chức đấu thầu, đặt hàng theo quy định của Nhà nước:

(1) Cơ quan, tổ chức có thẩm quyền gồm: 1) Bộ, cơ quan ngang Bộ, cơ quan thuộc Chính phủ; và 2) Ủy ban nhân dân tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương có trách nhiệm xây dựng và ban hành các quy định về quản lý sản phẩm, dịch vụ công ích trong phạm vi chức năng, nhiệm vụ được giao, trong đó phải quy định về chất lượng, quy cách, định mức thực hiện, giá, đơn giá theo quy định của Nhà nước để chủ yếu thực hiện theo phương thức đấu thầu, đặt hàng [Mục c, Khoản 1, Điều 3; 1].

(2) Phương thức cung ứng dịch vụ CTRSH thực hiện theo thứ tự ưu tiên như sau [Khoản 1, Điều 5; 1]: 1) đấu thầu, Nhà nước áp dụng đấu thầu hạn chế đối với dịch vụ CTRSH có yêu cầu cao về kỹ thuật hoặc kỹ thuật có tính đặc thù mà chỉ có một số nhà thầu có khả năng đáp ứng yêu cầu; Nhà nước áp dụng đấu thầu rộng rãi với các dịch vụ CTRSH còn lại (trừ trường hợp đấu thầu hạn chế và đặt hàng dịch vụ CTRSH), đơn giá hoặc giá dịch vụ CTRSH được xác định trên cơ sở áp dụng các định mức kinh tế kỹ thuật, định mức chi phí hiện hành của Nhà nước quy định; và 2) đặt hàng được giao cho các Công ty TNHH MTV do Nhà nước làm chủ sở hữu thực hiện, đơn giá hoặc giá dịch vụ CTRSH do Nhà nước quy định.

Đặc điểm hoạt động cung ứng dịch vụ CTRSH

- Đặc điểm nguồn cung.

+ Nhà nước chịu trách nhiệm trước xã hội về việc cung ứng dịch vụ CTRSH, Nhà nước đầu tư, phát triển CSHT phục vụ thị trường dịch vụ CTRSH gồm: (1) hệ thống thu gom, vận chuyển CTRSH; (2) các trạm trung chuyển CTRSH; và (3) các khu xử lý CTRSH.

+ Nhà nước cung ứng dịch vụ CTRSH thông qua các doanh nghiệp, ưu tiên theo hình thức đấu thầu, trường hợp không đáp ứng các điều kiện đấu thầu thì thực hiện theo phương thức đặt hàng.

+ Nhà nước đảm bảo nguồn tài chính phục vụ thị trường dịch vụ CTRSH thông qua nguồn kinh phí sự nghiệp môi trường.

- Đặc điểm về lượng cung.

Đối với quy luật Cung hàng hoá thông thường trên thị trường, lượng cung về một loại hàng hoá sẽ tăng lên khi mức giá của chính hàng hoá đó tăng lên và ngược lại; tuy nhiên, lượng cung trong thị trường dịch vụ CTRSH không tuân theo quy luật cung hàng hoá thông thường bởi sự tác động của các yếu tố như sau:

(1) Giá dịch vụ CTRSH được Nhà nước quy định và trợ giá sản phẩm.

(2) Doanh nghiệp cung ứng dịch vụ CTRSH phải đảm bảo lượng CTRSH phát sinh trên địa bàn cung ứng dịch vụ được thu gom, tập kết và vận chuyển đúng quy định; hơn nữa, lượng CTRSH phát sinh phụ thuộc vào quá trính phát triển kinh tế, xã hội từng địa phương mà không chịu tác động từ Phí vệ sinh môi trường được thu.

- Đặc điểm các doanh nghiệp cung ứng dịch vụ CTRSH.

Doanh nghiệp cung ứng dịch vụ CTRSH chỉ được phép hoạt động khi được sự cho phép của Nhà nước và hoạt động trên những địa bàn cụ thể.

Quy mô doanh nghiệp cung ứng dịch vụ CTRSH ở trong nước đa số được xếp vào loại hình doanh nghiệp vừa và nhỏ, ít doanh nghiệp lớn. Phần lớn các doanh nghiệp tư nhân chỉ tham gia vào một công đoạn của thị trường dịch vụ CTRSH, đó là dịch vụ thu gom, vận chuyển CTRSH; dịch vụ tái chế, xử lý CTRSH đa số do doanh nghiệp Nhà nước thực hiện.

Doanh nghiệp cung ứng dịch vụ CTRSH sử dụng nhiều lao động, người lao động trực tiếp tham gia vào các công đoạn, đặc biệt là công đoạn thu , vận chuyển CTRSH.

Doanh nghiệp cung ứng dịch vụ CTRSH ở trong nước phân bố không đều, phần lớn các doanh nghiệp tập trung ở các tỉnh, thành phố lớn, khu vực đồng bằng có điều kiện phát triển kinh tế - xã hội, phát sinh nhiều CTRSH.

Công ty có 100% vốn đầu tư nước ngoài chỉ được phép cung ứng dịch vụ tại các điểm thu gom rác thải do chính quyền địa phương cấp tỉnh và thành phố chỉ định [2]; loại hình doanh nghiệp này cung ứng dịch vụ tái chế, xử lý CTRSH, có vốn đầu tư lớn, công nghệ, thiết bị hiện đại đáp ứng được các yêu cầu về tái chế, xử lý CTRSH.

Đặc điểm về Cầu trong thị trường dịch vụ CTRSH

Cầu trong thị trường dịch vụ CTRSH là các chủ nguồn thải CTRSH, bao gồm: 1) Hộ gia đình; 2) Khu thương mại, dịchvụ (nhà hàng, khách sạn, siêu thị, chợ...); 3) Công sở (cơ quan, trường học, trung tâm, viện nghiên cứu, bệnh viện...); 4) Khu công cộng (nhà ga, bến tàu, bến xe, sân bay, công viên, khu vui chơi giải trí, đường phố...); 5) Dịch vụ vệ sinh (quét đường, cắt tỉa cây xanh...); và 6) Các hoạt động sinh hoạt của cơ sở sảnxuất. Nói rộng hơn, để đảm bảo các nhu cầu thiết yếu của các tổ chức, cá nhân có cuộc sống trong lành thì cầu trong thị trường dịch vụ CTRSH lại là Nhà nước [3].

Cầu trong thị trường dịch vụ CTRSH có trách nhiệm phân loại, lưu giữ CTRSH tại nguồn nhằm mục đích tăng cường tái sử dụng, tái chế, đồng xử lý, xử lý và thu hồi năng lượng; có trách nhiệm nộp Phí vệ sinh cho hoạt động thu gom, vận chuyển CTRSH theo quy định của pháp luật; có trách nhiệm ký hợp đồng dịch vụ thu gom, vận chuyển và xử lý CTRSH, thanh toán toàn bộ chi phí theo hợp đồng dịch vụ [4].

Đối với quy luật Cầu hàng hoá thông thường trên thị trường, lượng cầu về một loại hàng hoá sẽ tăng lên khi mức giá của chính hàng hoá này hạ xuống và ngược lại; tuy nhiên, lượng cầu trong thị trường dịch vụ CTRSH không tuân theo quy luật nói trên vì một số tác động như sau:

(1) Do được nhà nước bù giá, Phí vệ sinh thường ở mức thấp và được giữ cố định trong một thời gian dài nên lượng cầu CTRSH không phụ thuộc vào giá dịch vụ CTRSH;

(2) Lượng cầu CTRSH tại một địa điểm cụ thể phụ thuộc vào một số yếu tố làm tăng lượng CTRSH phát sinh như: thu nhập, nhận thức người tiêu dùng, giá cả của các hàng hoá khác có liên quan, số lượng người tiêu dùng tham gia vào thị trường.

Cầu trong thị trường dịch vụ CTRSH không có quyền lựa chọn đơn vị cung ứng dịch vụ CTRSH vì Nhà nước chịu trách nhiệm trước xã hội về việc cung cấp dịch vụ CTRSH tại các địa bàn cụ thể. Mọi tổ chức, cá nhân trong xã hội đều được tiếp cận bình đẳng tới dịch vụ CTRSH, lượng dịch vụ mà mỗi người tiêu dùng không ảnh hưởng đến lượng tiêu dùng của người khác.

Đặc điểm hàng hoá trong thị trường dịch vụ CTRSH

Hàng hoá trong thị trường dịch vụ CTRSH bao gồm dịch vụ thu gom, vận chuyển CTRSH và dịch vụ tái chế, xử lý CTRSH; hai dịch vụ này là đối tượng để giao dịch trên thị trường dịch vụ CTRSH, cụ thể như sau:

(1) CTRSH hay còn gọi là rác sinh hoạt, là CTR phát sinh trong sinh hoạt thường ngày của con người [Mục 2, Điều 3, 4]; CTRSH là đối tượng để thực hiện trong dịch vụ thu gom, vận chuyển đến dịch vụ tái chế, xử lý CTRSH; lượng CTRSH tăng hay giảm sẽ tác động đến lượng cung dịch vụ thu gom, vận chuyển, tái chế, xử lý CTRSH.

Lượng CTRSH tăng hay giảm phụ thuộc nhiều vào quá trình phát triển kinh tế - xã hội tại các địa phương; thành phần CTRSH có sự khác nhau tùy thuộc vào từng địa phương, điều kiện kinh tế và nhiều yếu tố khác [3].

(2) Dịch vụ thu gom, vận chuyển CTRSH được giao cho các đơn vị có đủ điều kiện hành nghề theo quy định của pháp luật thực hiện tại nguồn phát sinh CTRSH, gồm: 1) Hộ gia đình; Khu thương mại, dịchvụ; 2) Công sở; 3) Khu công cộng; 4) Dịch vụ vệ sinh; và 5) Các hoạt động sinh hoạt của cơ sở sản xuất [3]. CTRSH được thu gom bằng các xe gom (đẩy tay, xe máy); phương tiện vận chuyển CTRSH chủ yếu là các xe ben, xe ép rác để vận chuyển lên khu vực xử lý.

(3) Dịch vụ tái chế, xử lý CTRSH được thực hiện tại các khu xử lý CTRSH do Nhà nước quy định; công nghệ tái chế, xử lý CTRSH có sự đầu tư khác nhau giữa các khu xử lý CTRSH trên toàn quốc. Các khu xử lý CTRSH được quy định tiếp nhận CTRSH tại các địa bàn cụ thể, tạo công tác phân luồng vận chuyển CTRSH lên khu xử lý.

Đặc điểm về giá dịch vụ CTRSH

Nhà nước quyết định giá dịch vụ CTRSH, giá dịch vụ CTRSH bao gồm: (1) phí vệ sinh; (2) đơn giá thu gom, vận chuyển CTRSH; và (3) đơn giá tái chế, xử lý CTRSH:

(1) “Phí vệ sinh” là khoản phí bắt buộc theo quy định phải nộp hàng tháng của các tổ chức, hộ gia đình, cá nhân được cung cấp dịch vụ vệ sinh để thu gom, vận chuyển CTRSH đến địa điểm xử lý. Mức thu phí có thể được phân biệt theo các loại đối tượng là cá nhân cư trú, hộ gia đình, đơn vị hành chính, sự nghiệp, cơ sở sản xuất, kinh doanh trên địa bàn nơi có tổ chức hoạt động thu gom và vận chuyển rác thải để quy định cho phù hợp [Mục a4, Khoản 2, Điều 3, 5]. Phí vệ sinh do UBND cấp tỉnh trình HĐND cấp tỉnh quyết định mức thu hoặc mức thu tối đa về từng khoản phí. Căn cứ vào mức thu tối đa đã được HĐND cấp tỉnh quyết định, UBND tỉnh sẽ quy định mức thu cụ thể cho phù hợp với điều kiện, hoàn cảnh của từng địa bàn có phát sinh hoặc cần thiết phải thu phí [Mục a, Khoản 1, Điều 3, 5];

(2) và (3) Đơn giá thu gom, vận chuyển, tái chế, xử lý CTRSH phải gắn với chất lượng dịch vụ, công nghệ xử lý. Việc xác định đơn giá dịch vụ xử lý CTRSH phải căn cứ theo điều kiện hạ tầng, điều kiện kinh tế - xã hội và khả năng chi trả của ngân sách địa phương [Mục 1, Điều 26, 4].

Nhà nước bù giá dịch vụ CTRSH, theo đó: 1) toàn bộ chi phí thu gom, vận chuyển CTRSH được nhà nước bù giá cho doanh nghiệp cung ứng dịch vụ sau khi trừ đi nguồn thu từ Phí vệ sinh; và 2) toàn bộ chi phí tái chế, xử lý CTRSH được Nhà nước tri trả 100% cho các đơn vị cung ứng dịch vụ. Việc này khẳng định vai trò của Nhà nước trong việc đảm bảo mọi đối tượng phát sinh CTRSH trong xã hội đều được tiếp cận bình đẳng tới dịch vụ này.

Giá dịch vụ CTRSH được điều chỉnh trong những trường hợp sau đây: (1) Nhà nước điều chỉnh định mức kinh tế kỹ thuật; giá, đơn giá hoặc mức trợ giá sản phẩm, dịch vụ công ích; (2) Nhà nước thay đổi về cơ chế, chính sách tiền lương, giá nguyên nhiên vật liệu; và (3) nguyên nhân bất khả kháng theo quy định của pháp luật ảnh hưởng đến sản xuất và cung ứng sản phẩm, dịch vụ công ích.

Tài liệu tham khảo:

1. Chính phủ (2013), Nghị định số 130/2013/NĐ-CP về Sản xuất và cung ứng sản phẩm, dịch vụ công ích, ban hành ngày 16 tháng 10 năm 2013.

2. Bộ Công Thương (2009), Sách “Cam kết về dịch vụ khi gia nhập WTO: Bình luận của người trong cuộc”, Nhà Xuất bản Thống kê, Hà Nội.

3. Bộ Tài nguyên và Môi trường (2020), Báo cáo hiện trạng môi trường Quốc gia năm 2019- Chuyên đề Quản lý Chất thải rắn sinh hoạt, Hà Nội.

4. Chính phủ (2015), Nghị định số 38/2015/NĐ-CP về quản lý chất thải và phế liệu, ban hành ngày 24 tháng 4 năm 2015.

5. Bộ Tài Chính (2014), Thông tư số 02/2014/TT-BTC hướng dẫn phí và lệ phí thuộc thẩm quyền của HĐND tỉnh, thành phố trực thuộc trung ương, ban hành ngày 02 tháng 01 năm 2014.