Kiểm soát ô nhiễm không khí yêu cầu cấp thiết

Đó là chỉ đạo của Bộ trưởng Bộ Nông nghiệp và Môi trường Đỗ Đức Duy tại Hội nghị tham vấn kế hoạch hành động kiểm soát ô nhiễm không khí giai đoạn 2025-2030, vừa qua, tại Hà Nội. Đây là Hội nghị tổ công tác tham vấn ý kiến, hoàn thiện Dự thảo Kế hoạch hành động quốc gia về khắc phục ô nhiễm và quản lý chất lượng môi trường không khí giai đoạn 2025-2030, để lấy ý kiến các đơn vị, cơ quan chức năng nhằm hoàn thiện Dự thảo Kế hoạch, trình Thủ tướng Chính phủ phê duyệt trong thời gian tới. Dự Hội nghị có đại diện các bộ ngành, đặc biệt có sự tham dự của đại diện Bộ Công an, cùng đại diện nhiều địa phương, những chủ thể trực tiếp thực thi các nhiệm vụ theo kế hoạch.

Trên thực tế, các bộ ngành Trung ương và địa phương như Hà Nội, TP. Hồ Chí Minh đã triển khai nhiều giải pháp nhằm kiểm soát và xử lý ô nhiễm không khí. Tuy nhiên, kết quả đạt được vẫn chưa đáp ứng được mục tiêu đã đề ra.

Bộ trưởng Đỗ Đức Duy cũng nhấn mạnh, nhiệm vụ kiểm soát ô nhiễm không khí là yêu cầu cấp thiết đặt ra cho cả hệ thống chính trị trong bối cảnh Việt Nam bước vào giai đoạn phát triển mới, với mục tiêu tăng trưởng kinh tế đạt từ hai con số trở lên.

Bài học từ các quốc gia phát triển cho thấy, giai đoạn chuyển từ quốc gia đang phát triển lên phát triển cũng chính là thời kỳ chịu áp lực môi trường lớn nhất, khi tốc độ phát thải thường cao gấp 1,5 lần so với tăng trưởng GDP. Việc chậm trễ trong kiểm soát ô nhiễm có thể dẫn đến hậu quả khó lường... chi phí xử lý hậu quả về sau gây thiệt hại lớn về kinh tế - xã hội như: Thành phố Bắc Kinh (Trung Quốc), nơi từng đối mặt với tình trạng ô nhiễm nghiêm trọng hơn nhiều đô thị châu Á, trong đó có Hà Nội. Tuy nhiên, nhờ đầu tư mạnh mẽ hàng tỷ USD và triển khai đồng bộ các giải pháp, Bắc Kinh đã cải thiện đáng kể chất lượng không khí. Đó là minh chứng cho việc đầu tư sớm và đúng hướng sẽ giúp giảm thiểu chi phí và hiệu quả cao hơn trong dài hạn.

Bộ trưởng Bộ Nông nghiệp và Môi trường Đỗ Đức Duy phát biểu tại Hội nghị

Trong thời gian qua, Bộ Nông nghiệp và Môi trường đã chủ trì nhiều hoạt động phối hợp như hội thảo với Ủy ban Khoa học, Công nghệ và Môi trường của Quốc hội, Ủy ban nhân dân thành phố Hà Nội, và gần đây là hội thảo tại Nhà Quốc hội tháng 4 vừa qua để bàn giải pháp kiểm soát ô nhiễm không khí tại các đô thị lớn.

Dự thảo kế hoạch đã được xây dựng trên cơ sở nghiên cứu thực tiễn trong nước, học hỏi kinh nghiệm quốc tế, tiếp thu ý kiến từ các bộ, ngành và chuyên gia. Trong đó, trọng tâm là dự báo các áp lực môi trường trong giai đoạn 5-10 năm tới để xác định các nhiệm vụ cấp bách, quyết liệt kiềm chế gia tăng ô nhiễm.

Đánh giá nguyên nhân, tìm ra giải pháp thực hiện

Phát biểu tại Hội nghị, Bộ trưởng Bộ Nông nghiệp và Môi trường Đỗ Đức Duy khẳng định tầm quan trọng đặc biệt của công tác kiểm soát và cải thiện chất lượng không khí trong bối cảnh phát triển kinh tế - xã hội hiện nay.

Báo cáo tại Hội nghị về việc xây dựng dự thảo Kế hoạch hành động quốc gia về khắc phục ô nhiễm và quản lý chất lượng môi trường không khí giai đoạn 2025-2030, Tiến sĩ Hoàng Văn Thức, Cục trưởng Cục Môi trường (Bộ Nông nghiệp và Môi trường) chỉ rõ Mục tiêu tổng thể của kế hoạch là tăng cường các giải pháp đồng bộ nhằm nâng cao hiệu lực quản lý chất lượng không khí trên toàn quốc với 3 nhóm mục tiêu, 6 tiêu chí rõ ràng.

3 nhóm mục tiêu, 6 tiêu chí rõ ràng

Trong đó, 3 nhóm mục tiêu cụ thể gồm cải thiện chất lượng không khí, trong đó từng bước kiểm soát ô nhiễm không khí tại Hà Nội: Giảm 20% số ngày có chỉ số chất lượng không khí (VN_AQI) ở mức “xấu” trở lên so với năm 2024 (năm 2024 ghi nhận 47 ngày); Giảm 20% nồng độ bụi mịn PM2.5 trung bình năm vào năm 2030 so với mức năm 2024; Duy trì các thông số chất lượng không khí khác trong ngưỡng quy chuẩn.

Tiến sĩ Hoàng Văn Thức, Cục trưởng Cục Môi trường. Ảnh: Khương Trung.

Để đạt được mục tiêu này, cần kiểm soát chặt nguồn thải lớn như xi măng, nhiệt điện. Các địa phương phải rà soát, di dời hoặc buộc chuyển đổi công nghệ đối với cơ sở sản xuất lạc hậu nằm trong khu dân cư.

Với nhóm kiểm soát nguyên nhân gây ô nhiễm mục tiêu là100% cơ sở có nguy cơ gây ô nhiễm cao như xi măng, nhiệt điện, luyện thép sẽ được kiểm soát khí thải, từng bước giảm phát thải; 100% phương tiện giao thông tại Hà Nội và TP. Hồ Chí Minh được quản lý khí thải, tiến tới chuyển đổi sang năng lượng sạch; 100% xe buýt tại Hà Nội sử dụng năng lượng xanh vào năm 2030.

Ngoài ra, tăng cường vệ sinh đô thị, trồng cây xanh; kiểm soát chặt bụi tại các công trường xây dựng.

Với nhóm xây dựng đô thị văn minh, xanh hóa môi trường mục tiêu sẽ phấn đấu đến năm 2030 có ít nhất 1.000 công trình xây dựng xanh; Thí điểm thiết bị lọc không khí, hệ thống thông gió tại các công trình để đánh giá, nhân rộng; phối hợp liên ngành, chuyển giao công nghệ, hợp tác quốc tế và đẩy mạnh truyền thông.

Kế hoạch được kỳ vọng sẽ tạo bước chuyển mạnh mẽ trong quản lý không khí, góp phần cải thiện chất lượng sống và phát triển bền vững.

Bổ sung thêm từ báo cáo của Cục Môi trường, Bộ trưởng Bộ Nông nghiệp và Môi trường Đỗ Đức Duy cho rằng, cải thiện chất lượng không khí là một hành trình dài, đòi hỏi quyết tâm và kiên định.

Về mục tiêu giảm 20% bụi mịn PM2.5, các nội dung được xây dựng tương đối khoa học, logic và có tính khả thi nhất định. Tuy nhiên, theo Bộ trưởng, cần làm rõ mối tương quan với quy chuẩn quốc gia hiện hành.

Để giảm nồng độ bụi mịn từ 10-20%, Bộ trưởng đánh giá điều tiên quyết là xác định rõ và hành động cụ thể với từng nhóm nguồn phát thải. Việt Nam hiện đã có dữ liệu tương đối đầy đủ về tỉ trọng phát thải từ các lĩnh vực: giao thông, công nghiệp, xây dựng, nông nghiệp… Điều quan trọng là cần phân loại, khoanh vùng rõ ràng để xây dựng giải pháp phù hợp.

Trong nông nghiệp, việc xử lý phụ phẩm nếu được thực hiện tốt bằng cách đưa vào chuỗi tuần hoàn hoặc sản xuất năng lượng có thể loại bỏ hầu như hoàn toàn phát thải mà không ảnh hưởng đến sản xuất. Đây là lĩnh vực giàu tiềm năng, cần được đầu tư đúng mức.

Giao thông, một nguồn phát thải lớn, Bộ trưởng đề nghị cũng cần lộ trình chuyển đổi rõ ràng. Ví dụ, nếu mục tiêu là đến năm 2035 loại bỏ xe máy chạy xăng, thì ngay từ năm 2030 phải dừng đăng ký mới loại xe này. Việc này cho phép 5 năm tiếp theo là giai đoạn chuyển tiếp, thay thế dần xe máy xăng.

Tương tự với ô tô, xe buýt cũng cần chuyển đổi. Mục tiêu đến năm 2030, 100% xe buýt sử dụng điện, khí nén thiên nhiên (CNG) hoặc nhiên liệu sinh học là hợp lý và cần quyết liệt thực hiện.

Các đại biểu tham gia Hội nghị đánh giá cao ý kiến của Bộ trưởng Đỗ Đức Duy và đề xuất, cần chia ra làm 2 giai đoạn rõ ràng. Trong đó, giai đoạn đầu (2 năm) tập trung thu thập số liệu, đánh giá thực trạng; giai đoạn sau (3 năm) triển khai các biện pháp cụ thể. Việc làm rõ các giai đoạn sẽ giúp nâng cao hiệu quả triển khai, cũng như theo dõi, đánh giá tiến độ một cách thực chất hơn.

PGS.TS Nghiêm Trung Dũng, ĐH Bách Khoa Hà Nội. Ảnh: Khương Trung.

Bên cạnh đó, cần thể hiện cụ thể hơn các chỉ tiêu, thay vì chỉ nêu mục tiêu giảm chung chung. Ví dụ, nếu đặt mục tiêu giảm 35% nồng độ PM2.5 thì cần ghi rõ so với năm nào, trung bình theo giờ hay theo ngày, tại khu vực nào. Các con số này không chỉ có ý nghĩa đối với quản lý mà còn rất quan trọng với truyền thông và cộng đồng.

Cần hệ thống quan trắc hoàn chỉnh không chắp vá

Bên cạnh cắt giảm phát thải, Bộ trưởng Đỗ Đức Duy khẳng định, nền tảng không thể thiếu là đầu tư vào hệ thống quan trắc chất lượng không khí. Đây là điều kiện tiên quyết để hoạch định chính sách, giám sát hiệu quả và đánh giá kết quả.

Tại các đô thị lớn như Hà Nội và TP. Hồ Chí Minh, nơi có nguồn thu từ đất đai tương đối lớn hoàn toàn có đủ điều kiện tài chính để đầu tư đồng bộ hệ thống quan trắc. Bình Dương cũng là địa phương có tiềm lực. Chỉ cần quyết tâm chính trị và giao nhiệm vụ cụ thể, hệ thống quan trắc hiện đại hoàn toàn có thể được triển khai trong 5 năm.

Chi phí đầu tư cho hệ thống này không lớn nếu so với đầu tư hạ tầng khác. Một km đường cao tốc hiện nay tiêu tốn khoảng 200-250 tỷ đồng. Với mức kinh phí tương đương vài km đường cao tốc, có thể đầu tư hoàn chỉnh hệ thống quan trắc không khí cho cả một thành phố lớn.

Vấn đề mấu chốt là cách tiếp cận. Nếu tiếp tục làm theo kiểu chắp vá, “hôm qua một chút, hôm nay thêm chút nữa”, thì không bao giờ có hệ thống hoàn chỉnh. Cần một kế hoạch tổng thể, đồng bộ và quyết liệt, đúng như tinh thần “đã làm là phải làm cho xong, làm có kết quả” mà lãnh đạo Đảng, Nhà nước luôn nhấn mạnh.

Việt Nam hiện có hơn 100 trạm quan trắc tự động. Tuy nhiên, thực tế vẫn có những địa phương “có trạm nhưng không có số liệu” do không có kinh phí vận hành, bảo dưỡng. Kinh phí để đầu tư mua trạm đã có, nhưng lại thiếu nguồn lực để duy trì hoạt động của nó. Nếu không có cơ chế tài chính phù hợp, hệ thống quan trắc sẽ rất khó vận hành ổn định.

Đặc biệt, chuyển đổi số được nhấn mạnh là một trong những giải pháp then chốt, cần được thể hiện rõ hơn trong kế hoạch hành động. Cần nghiên cứu bổ sung nội dung yêu cầu sử dụng công nghệ như cảm biến, camera giám sát, dữ liệu lớn (Big Data), ứng dụng trí tuệ nhân tạo (AI) trong quản lý phát thải và theo dõi chất lượng không khí.

Cùng với đó là các kiến nghị về bổ sung các chế tài xử phạt mạnh mẽ theo hướng phân ngành, học tập kinh nghiệm từ một số quốc gia đã thực hiện hiệu quả như Trung Quốc.

Địa phương cần chủ động, không thể "trông chờ"

Tại Hội nghị, đại diện các Sở Nông nghiệp và Môi trường cũng đề nghị có giải pháp để cụ thể hóa việc chuyển từ xây dựng đề án sang lập kế hoạch hành động theo chỉ đạo của Phó Thủ tướng.

Ông Nguyễn Xuân Đại, Giám đốc Sở Nông nghiệp và Môi trường Hà Nội. Ảnh: Khương Trung.

Về nguồn thải, Hà Nội đề nghị cần bổ sung thêm các nguồn như đốt nương rẫy ở các địa phương lân cận, chăn nuôi quy mô lớn.

Về giao thông, nguồn phát thải chiếm 23%, nhưng đây cũng là phương tiện mưu sinh của hàng triệu người dân. Nếu chỉ sử dụng mệnh lệnh hành chính mà thiếu chính sách hỗ trợ như trợ giá xe điện, hỗ trợ chuyển đổi nhiên liệu… thì sẽ khó khả thi.

Một vướng mắc khác là di dời nhà máy ô nhiễm. Thủ đô đã nỗ lực, nhưng thiếu chế tài và hỗ trợ về chính sách như miễn, giảm tiền thuê đất, ưu đãi đầu tư... khiến tiến độ còn chậm. Việc này cần quy định rõ ràng, tránh tình trạng doanh nghiệp "chần chừ", không thực hiện.

Một trong những đề xuất quan trọng của Hà Nội là quy định rõ tỉ lệ ngân sách địa phương dành cho công tác bảo vệ môi trường. Tương tự như Nghị quyết 57 đã quy định cứng tỉ lệ đầu tư cho khoa học công nghệ, kế hoạch hành động về môi trường không khí cũng cần thiết lập khung tài chính bắt buộc. Điều này giúp đảm bảo tính khả thi trong triển khai tại các địa phương, tránh tình trạng "có kế hoạch mà không có tiền để làm".

Kiểm soát ô nhiễm không khí là yêu cầu cấp thiết, gắn liền với quyền được sống trong môi trường trong lành mạnh – một quyền cơ bản của con người đã được Hiến pháp ghi nhận. Đây không chỉ là nhiệm vụ của ngành nông nghiệp và môi trường, mà là trách nhiệm chung của toàn xã hội – từ mỗi cá nhân, hộ gia đình, doanh nghiệp đến chính quyền các cấp. Sự vào cuộc đồng bộ và quyết liệt sẽ góp phần hiện thực hóa Nghị quyết số 24-NQ/TW của Ban Chấp hành Trung ương về chủ động ứng phó với biến đổi khí hậu, tăng cường quản lý tài nguyên và bảo vệ môi trường, đồng thời thúc đẩy thực hiện Chiến lược quốc gia về tăng trưởng xanh đến năm 2030, tầm nhìn 2050. Không khí sạch không chỉ là mục tiêu, mà còn là nền tảng để phát triển bền vững, vì sức khỏe cộng đồng và tương lai của các thế hệ mai sau.